Samvinnan - 01.10.1963, Síða 8

Skáldskapur merkur kom
fram í Islam og var snar þáttur
í menningunni. Að sjálfsögðu
byggðist hann að nokkru á
fornri erfð Araba, en mestur
var þó þroski hans í austur-
hluta heimsveldisins og urðu
persnesk áhrif ríkjandi. Má
jafnvel telja, að um persneska
endurreisn sé að ræða í bók-
menntum íslams, þeim, sem
hæst hefur borið og langlíf-
astar hafa reynzt. Svo er um
safnritið „Þúsund og eina nótt“
(Alf laylah wa—laylah), sem
að stofni er persneskt. Og pers-
neskt er það af skáldum íslams
sem mesta frægð hefur hlotið
á Vesturlöndum, Ómar Khay-
yam.
Ómar Khayyam fæddist í
Nishapur í Khorasan á öðrum
fjórðungi 11. aldar, að því er
dýrum vínum, en fagrar meyj-
ar buðu blíðu sína. Þar var
alls notið, sem veröldin á
girnilegast. — Síðan var
ungmennið svipt meðvitund að
nýju og látið hverfa til síns
heima. Var unglingnum talin
trú um, að honum hefði veitzt
forsmekkur himnaríkissælu
er þeirra biði, sem fórnuðu lífi
í þjónustu Hasan ben Sabbah.
Stríðsmenn þessir voru nefndir
Assassinar, er hlaut merking-
una „launmorðingjar“ á evr-
ópumálum. Heitið er ýmist tal-
ið dregið af nafni Hasans eða
nautnalyfsins Hashish. — Niz-
am ul Mulk hjálpaði Ómari
einnig. „Mest náð, er þú gætir
veitt mér, er að mega lifa í
skugga hamingju þinnar. Það-
an vildi ég dreifa heillum fræða
og vísinda, en biðja þér lang-
Omar Khayyam
talið er. — Ilann hlaut góða
menntun, naut tilsagnar fær-
asía kennara í Nishapur, Imám
Mowaffak. Það orð lá á, að
hver drengur, er nyti tilsagnar
hans, yrði virtur og sæll. Þrír
námsfélaganna voru mjög sam-
rýmdir, Ömar Khayyam, Niz-
am ul Mulk og Hasan ben
Sabbah. Þeir sóru eiða. Sá
þeirra, er fyrstur yrði til frama,
skyldi hjálpa hinum og veita
brautargengi. Nizam ul Mulk
varð háttsettur embættismað-
ur og rnestur framamaður.
Hann stóð við eiðinn og veitti
hinum. Hasan ben Sabbah
hlaut starf í stjórn landsins.
Hann sveik velgerðarmann
sinn og hugðist bola honum frá
starfi. Var Hasan þá sviptur
embætti. Hann gerðist for-
ingi trúarofstækismanna. Eign-
aðist vígi rammgert við Kaspía-
haf og skipulagði þaðan morð
og vígaferðir. Sagt er, að
hann hafi náð valdi yfir ung-
mennum á þann hátt sem hér
segir: Hann deyfði og svæfði
með nautnalyfinu hashish. —
Ungmennið vaknaði í ókunnu
umhverfi, undurfögru. Þar
voru borð hlaðin krásum og
lífis og láns.“— Ómar fékk bæn
þessa uppfyllta, hlaut föst laun
úr fjárhirzlu Nishapur og mátti
ráðstafa tíma sínum að vild.
— Hann kaus að auka þekk-
ingu sína, einkum í stjörnu-
fræði. Barst hróður hans víða
og fól soldáninn Malik Shah
honum ásamt 7 öðrum fræg-
um stjörnufræðingum að gera
endurbætur á tímatalinu, 1074.
Ómar virðist hafa haft forstöðu
þessa verks með höndum.
Tímatal það, sem tekið var upp
samkvæmt tillögu fræðimann-
anna, nefnist jalali (dregið af
konunganafni Jalal-ud-din) og
bar mjög af því, sem fyrir var,
í nákvæmni. Velgerðarmenn
Ómars dóu og virðist þá hafa
skipt um í lífi hans. Gerðist
hann kennari um hríð í ætt-
borg sinni, en mun síðar hafa
orðið að hrekjast þaðan. Hvort
hann hafi nú haft ofan af fvrir
sér með tjaldagerð og þá hlotið
heitið Khayyam, sem merkir
tjaldagerðarmaður, eins og
sumir halda, skal látið ósagt.
Hins vegar er talið, að eirðar-
leysi nokkurt nmni hafa ein-
kennt síðari hluta ævi hans.
Frá þeim tíma gæti verið sag-
GUÐMUNDUR SVEINSSON:
an fræga, sem Persar halda enn
á lofti: „Eitt kveld hélt Ómar
mikla veizlu og bauð í hana
mörgum vinum sínum og
mánafögrum meyjum. Hann
kveikti á mörgum lömpum og
kertum og settist síðan að
drykkju, alls hugar feginn. En
himininn lætur ekki að sér
hæða, og þegar veizlan stóð
sem hæst, fór gustur mikill um
salinn, slökkti á öllurn lömpum
og velti um koll vínkrúsinni,
sem Ómar hafði sett við hlið
sér. Þá reiddist Ómar og kvað
ferhendu þessa:
Mitt góða vínker brauzt þú í
bræði þinni, Drottinn,
og bvrgðir dyrnar sviplega að
gleði minni, Drottinn,
í skarnið niður helltir þú
hreinni drúfuveig,
ég held að þú sért fyllri en við
hérna inni, Drottinn.
Er hann hafði þetta mælt
varð ásjóna hans svört sem bik.
Lærisveinar hans og stallbræð-
ur, sem í hófinu voru, flúðu
burt í skelfingu. Þegar Ómar
varð þess var, lét hann sækja
spegil. Þegar hann sá, hverj-
um litaskiptum andlit hans
hafði tekið, hló hann og kvað:
Hvern flekaði aldrei syndin á
ferð um heim? ég spyr.
Hver fylgdi ávallt dyggðinni á
vegi þeim? ég spyr.
Ef fyrir illt með verra þú
hegnir sjálfur, Herra,
seg, hvaða mismun finnurðu á
okkur tveim? ég spyr.
Og á sömu stundu varð and-
lit hans aftur bjart og ljómandi,
eins og tungl í fyllingu á fjórt-
ánda degi mánaðarins“.
Ómar Khayyam var þannig
ekki aðeins fræðimaður, heldur
frábært skáld. Yrkisefni hans
varð hverfulleiki lífsins og dul.
Vísur hans og ljóð eru ort und-
ir bragarhætti, er rubai nefn-
ist (rubaiyat er fleirtala orðsins
rubai). Er rubaiyat Ómars dáð-
ur skáldskapur á Vesturlönd-
um og hefur verið síðan um
miðja 19. öld, er Englending-
urinn Edward Fitzgerald þýddi
nokkrar þeirra á enska tungu.
A persnesku er eftirfarandi
saga varðveitt frá síðustu ár-
um Ómars Khayyams: „Svo er
skráð í fræðum fornum, að vitr-
ingurinn mesti Ómar Khayyam
hafi dáið í Nishapur árið 517
eftir hidjra (árið 1123). Hann
átti engan jafningja í vísind-
um og bar af í samtíð sinni.
Khwajah Nizami í Samarkand,
sem var lærisveinn lians, segir
eftirfarandi sögu: „Eg var van-
ur að ræða við Ómar Khayyam
kennara minn í garði einum.
Dag nokkurn sagði hann við
mig: „Gröf mín verður í reit,
þar sem norðanvindurinn strá-
ir rósum yfir.“ Mig furðaði á
orðum hans, en vissi, að ekki
var í gáleysi mælt. Árum síðar
er ég átti þess kost að koma
aftur til Nishapur, fór ég til
hvílustaðar hans. Og sjá, hann
var nærri aldingarði og ávaxta-
tré beygðu greinar yfir garð-
múrinn og rósir dreifðust yfir
gröfina og huldu bautastein-
• í<
mn.
Ahrif bókmennta Islams á
Vesturlöndum má nokkuð
marka af því, að þau eru af
Framhald á bls. 26.
Þrír persneskir fóstbrœður námu samtímis
hjá meistaranum Imám Mowaffak. Einn
þeirra varð leiðtogi í stjórnmálum, annar
stofnandi og leiðtogi ógnvœnlegustu morð-
ingjaklíku, er sögur fara af, og sá þriðji vís-
indamaður — og skáld, sem enn snertir við-
kvœman streng i brjósti hvers Ijóðelskandi
lesanda.
8 SAMVINNAN