Samvinnan - 01.08.1971, Page 18

að íslenzkan ætti vart annað
eftir en deyja. í bréfi til vinar
síns, Bjarna Thorsteinssonar,
síðar amtmanns, segir Rask svo
m. a.: „Annars þér einlæglega
að segja held ég, að íslenzkan
bráðum muni útaf deyja;
reikna ég, að varla muni nokk-
ur skilja hana í Reykjavík að
100 árum liðnum, og varla
nokkur í landinu að öðrum 200
árum þar upp frá, ef allt fer
eins og hingað til og ekki verða
rammar skorður við reistar;
jafnvel hjá beztu mönnum er
annaðhvort orð á dönsku; hjá
almúganum mun hún haldast
við lengst."
Þetta voru orð Rasks. Um þau
fórust m. a. svo orð þeim ís-
lenzka málfræðingi, sem svip-
mestur var á fyrra hluta þess-
arar aldar, Birni Guðfinnssyni
prófessor, i útvarpserindi fyrir
réttum 30 árum: „Það er ekki
einskis virði að eiga dóm þessa
manns um hag íslenzkunnar í
upphafi 19. aldar. Rask var,
svo sem kunnugt er, einhver
mesti málfræðingur, sem um
getur. Og ekki byggist dómur
hans á óvild eða andúð. Hann
unni íslenzkri tungu um öll mál
fram, enda nýtur hún fyllilega
sannmælis í ritum hans.“ í
framhaldi af þessum orðum seg-
ir Björn enn fremur: „Dómur
Rasks um hag íslenzkunnar —
í bréfi til Bjarna Thorsteins-
sonar — mun þó einkum eiga
við Reykjavíkurmálið, og það
var auðvitað verst þá — eins
og nú. Rask var fyrir skömmu
kominn til Reykjavíkur, er
hann skrifaði þetta bréf. Víða
í sveitum landsins átti tungan
griðland enn. Alþýða manna
barðist seigri þrjózku gegn hin-
um danska vágesti, fór með ís-
lenzkar sögur og kvæði, orti
sálma og rímur, oft lélegar
bókmenntir, en hins vegar ó-
metanlegar málmenntir til
verndar íslenzkri tungu. — En
íslenzkan var ekki feig að þessu
sinni. Það fór betur en á horfð-
ist. Og mega íslendingar vera
minnugir þess, að Rask átti
mikinn þátt í því.“ Þetta sagði
Björn Guðfinnsson í fyrirlestri
árið 1940, og þau ummæli eru
vissulega enn í fullu gildi.
Sem betur fer, rættist spá-
dómur Rasks um hnignun —
og jafnvel endalok íslenzkunn-
ar — ekki, og þar átti hann
sjálfur ekki svo lítinn hlut að.
Hann er faðir Bókmenntafé-
lagsins og í rauninni einnig
þeirrar hreintungustefnu, sem
hófst markvisst með Sveinbirni
Egilssyni og Hallgrími Schev-
ing, kennurum á Bessastöðum.
Siðan fetuðu i þeirra spor læri-
sveinar þeirra, Baldvin Einars-
son, Fjölnismenn og Jón Sig-
urðsson. Um þessa afbragðs-
menn íslenzkrar menningar
sagði Björn Guðfinnsson í
fyrrnefndu útvarpserindi: „Og
endurreisnarmenn 19. aldar-
innar komu, þegar þörfin var
mest. Þeir skildu, að líf tung-
unnar var líf þjóðarinnar
sjálfrar, ef hún ætlaði að vera
íslenzk þjóð. — 19. öldin er
geysimerk í sögu íslendinga ...
Þessi saga verður ekki rakin
hér, en minnt skal þó á það,
að 19. öldin skilaði íslenzkri
tungu furðulega hreinni og
fagurri í hendur 20. aldarinn-
ar, hinnar miklu aldar skóla,
útvarps, blaða og bóka, aldar
verklegrar og andlegrar tækni,
sem hafði öll skilyrði þess að
vernda og vaxta þennan dýra
arf, ef hana skorti ekki til þess
skilning og dug.“ Þetta voru orð
dr. Björns, og þau eiga vel við
enn í dag.
Baldvin Einarsson beitti í
ársriti sínu, Ármanni á Alþingi,
óspart háði sem vopni i sókn
sinni til málvöndunar og gerði
gys að þeim mönnum, sem bú-
settir voru í sjávarþorpum,
einkum í Reykjavík, og slettu
dönsku og þóttust fyrir það
öðrum landsmönnum fremri.
Hafa þau Björn Guðfinnsson
og Nanna Ólafsdóttir mag. art.
gert grein fyrir þessum þætti
Baldvins í ritsmiðum um hann.
Fleiri urðu síðan til að nota
þessa aðferð Baldvins, enda má
segja, að upp frá því hafi orðið
þyngra undir fæti hjá þeim,
sem hafa látið sig litlu skipta
tungutak sitt og lítt hirt um
alls konar ambögur og slettur
í máli. Hafa slíkir menn tæp-
lega átt upp á pallborðið meðal
alls þorra landsmanna síðustu
150 ár — eða svo.
Hreintungustefnan átti og á
siðari hluta 19. aldar harðdug-
legan liðsmann, þar sem var
Halldór Kr. Friðriksson, en
hann komst á ungum aldri í
kynni við Fjölnismenn, einkum
Konráð Gíslason, prófessor í
norrænum fræðum við Kaup-
mannahafnarháskóla, en hann
var, svo sem alkunna er, frábær
málfræðingur og einnig mik-
ilvirkur orðabókarhöfundur.
Halldór Kr. Friðriksson var ís-
lenzkukennari við Lærðaskól-
ann í Reykjavík rúma hálfa
öld og hafði eðlilega geysimikil
áhrif á nemendur sína og eins
aðra með kennslubókum sínum
í málfræði og stafsetningu.
Blaðamennska var að vonum
öll smærri í sniðum fyrir 100
árum og tóm vissulega betra til
að vanda orðfæri og annað í
þeim blaðakosti en nú gerist.
íslenzkri tungu varð það líka til
Rasmus Kristján Rask.
Sveinbjörn Egilsson.
happs, að í blaðamannastétt
voru þá fram yfir aldamót aðr-
ir eins snillingar á íslenzkt mál
og Jón Guðmundsson, ritstjóri
Þjóðólfs, Björn Jónsson, sem
gaf út ísafold, og Jón Ólafsson,
sem stýrði ýmsum blöðum á
langri og viðburðarikri ævi.
Þessir menn allir stóðu dyggan
vörð um móðurmál sitt og
vandað orðfæri i blöðum sín-
um. Einkum var það þó ísafold-
ar-Björn, sem fylgdi fast fram
hreintungustefnu og gaf út
leiðbeiningar fyrir almenning
um rétt mál og rangt aftan við
stafsetningarkennslubók sína.
Þá má gjarnan nefna skáldin
Matthías Jochumsson og Ein-
ar Benediktsson, sem voru
fylgjendur hreintungustefnu.
Síðast minnist ég á Guðmund
Finnbogason landsbókavörð,
sem lagði hér dyggilega hönd
á plóg í ritum sinum urn marg-
vísleg efni og eins með nýyrða-
smíð.
Auðvitað hafa á timum þess-
ara manna allra verið skiptar
skoðanir um stefnu þeirra og
markmið — ekki síður en menn
greinir á um leiðir nú á dögum.
Aftur á móti var það takmark
þeirra allra að halda íslenzkri
tungu eins hreinni frá erlend-
um áhrifum og óþarfatökuorð-
um og unnt var á hverjum
tíma. Verður starf þeirra seint
fullþakkað. Er raunar furðu-
legt, hversu vel þeim varð á-
Konráð Gíslason.
Baldvin Einarsson.
gengt. Hins vegar ber að hafa
í huga, að almenningsálitið
hefur oftast verið hreintungu-
stefnunni hliðhollt. Af þeim
sökum er leitt til þess að vita,
að ýmsir málsmetandi menn
hafa beinlínis gert lítið úr
starfi núlifandi manna, sem
fylgja þessari stefnu, og telja
það jafnvel til óþurftar og það
standi eðlilegri „málþróun", —
sem er þeim munntamt orð, —
fyrir þrifum.
í umræðum þeim, sem ég
minntist á í upphafi greinar-
korns míns og fóru fram í Rík-
isútvarpinu á síðastliðnum
vetri, vék ég að nokkrum orð-
um, sem voru sum hver algeng
áður fyrr, en hafa fremur þok-
að um set fyrir áhrif hrein-
tungustefnunnar, þar eð þau
eru tökuorð frá síðustu öldum.
Nú vill svo til, að ýmsir „nýj-
ungamenn“ hafa tekið að
hampa þeim mjög í ræðu og
riti, enda vilja þeir „láta þjóð-
ina ráða tungu sinni án of
mikillar ihlutunar eða „reglu-
strekkings“,“ eins og þeir orða
það.
Enda þótt ég telji ástæðu-
laust að rekja hér allt, sem
sagt var um þessi efni í vetur,
er e. t. v. ekki úr vegi að nefna
hér nokkur dæmi.
Sögnin að ske er eitt þeirra
orða, sem flestir móðurmáls-
kennarar amast við, enda er
hún algerlega óþörf, því að
18