Samvinnan - 01.08.1971, Síða 19

oiða má þá hugsun, sem í henni
felst, á níu vegu —, og eru að
mínum dómi allir þeir kostir
betri en sögnin að ske. Ekki
þarf heldur að fara i grafgötur
um það, að stíll manna verður
fjölbreyttari en ella, ef þeir
geta orðað hugsun sina með
margbreytilegu orðavali, en eru
ekki alltaf að tönnlast á sama
orði. í þessu sambandi má
minna á þessi orð eða orða-
sambönd, sem öll fara betur í
íslenzku en sögnin að ske:
verða, bera við, bera til (tíð-
inda), koma fyrir, gerast, vilja
til. Aftur á móti virðist svo sem
sumir menn þekki ekkert af
þessu, því að sögnin að ske
hljómar í eyrum manna sýknt
og heilagt, en líklega freista
ýmsir þó þess að breyta eitt-
hvað til um orðaval á prenti.
Nú bregður hins vegar svo við,
að sumir vilja telja sögnina að
ske fullgilda íslenzku og jafn-
réttháa öðrum þeim orðum,
sem tákna hið sama. Satt bezt
að segja kemur mér þessi af-
staða á óvart, því að ég hef
engan ábyrgan kennara heyrt
halda henni til jafns við önnur
og eldri orð í málinu, sem
tákna hið sama. Ástæðan er
einnig ofur einföld. Eins og
menn vita, endar nafnháttur
sagna oftast á -a, en einnig oft
á -á, þar sem a hefur fallið
brott, sbr. fara og fá. Hins veg-
ar endar sögnin að ske á -e og
er að því leyti einstök í málinu
og hefur ekkert við að styðjast
úr eldra máli. Um þessa sögn
farast Halldóri Halldórssyni
prófessor svo orð í fyrri útgáfu
Stafsetningarorðabókar sinnar
frá 1947: „ske, skeði, skeð; úr
d. ske, þ. geschehen. Þessu orði
ætti að útrýma, enda engin
dæmi þess, að nafnháttur endi
á e í íslenzku.“ í seinni útgáfu
bókar sinnar frá 1968 sleppir
Halldór að vísu þessari umsögn
eða dómi um útrýmingu sagn-
arinnar að ske, en ekki samt
af því, að hann hafl í rauninni
breytt um skoðun, heldur af
öðrum orsökum, sem hann ger-
ir grein fyrir í eftirmála. Er
víðs fjarri, að Halldór hafi
nokkuð slakað á málvöndunar-
stefnu sinni, heldur telur hann
nauðsynlegt, að samin verði
sérstök bók um málvöndun.
Enda þótt sögnin að ske sé
sem sagt bæði þarflaus í ís-
lenzku máli og fari ekki að ís-
lenzkum mállögum, er hún
vissulega mjög útbreidd í tal-
máli, eins og áður var vikið að.
í sumum tilvikum er hún nán-
ast hefðbundin sökum stuðla-
setningar. Má þar minna á
orðasambönd eins og: Margt
getur skemmtilegt skeð og Það
er nýtt, sem sikijaldan skeður.
Þessi dæmi sanna samt ekkert
um ágæti hennar eða fullan
þegnrétt í íslenzku að mínum
dómi.
Önnur sögn skaut upp koll-
inum í íslenzku eftir siðaskipt-
in og kom úr dönsku, en þang-
að úr þýzku. Þetta er sögnin
að brúka. í rúm hundrað ár
hafa menn haft horn í síðu
hennar — eða allt frá dögum
Konráðs Gíslasonar, sem ég
hygg, að hafi hér riðið fyrstur á
vaðið. A. m. k. er ljóst af
dönsku orðabók hans frá 1851,
að hann forðast þessa sögn
eins og heitan eldinn og kemst
vissulega vel fram hjá notkun
hennar. Síðan mun Halldór Kr.
Friðriksson hafa tekið í sama
streng í kennslu sinni við
Lærðaskólann. Er líka svo kom-
ið, að sögnin að brúka heyrist
æ sjaldnar í tali manna og sést
ekki oft á prenti. Hér hefur
sögnin að nota komið i staðinn.
Á það hefur verið bent með
réttu, að nota sé ekki gamalt
orð í málinu og eins hafi orðið
hér merkingarbreyting, þar
sem hún hafi upphaflega
merkt að gagna. Slíkt verður
samt ekki notað sem rök gegn
henni, því að hún á mikinn
frændgarð í málinu og það frá
fornu fari, svo sem sagnirnar
njóta og nýta og no. not, nyt
og notkun. Aftur á móti stend-
ur sögnin að brúka ein sér og
á enga frændur í íslenzku.
Hvort menn vilja svo freista
þess að endurlífga hana eða
ekki, verður vitanlega mats- og
smekksatriði, en ekki fæ ég
séð, að slíks sé beinlínis þörf.
Lo. brúklegur getur að sjálf-
sögðu verið fullgilt mál á sín-
um stað, en ekki tel ég það
hafa nokkuð fram yfir lo. not-
hæfur, þó að hið siðarnefnda
muni vera ungt í málinu. Það
fer vel í munni og er svo ís-
lenzkulegt, að menn gætu að
óreyndu haldið það mjög gam-
alt.
Vissulega er ekkert athuga-
vert við sögnina að brúka frá
málfræðilegu sjónarmiði, og
henni verður ekki fundið það
til foráttu eins og að ske, að
hún brjóti reglur íslenzkrar
tungu. Allt um það hafa menn
talið hana óþarfa, þar eð við
höfum að nota, sem er af al-
innlendum toga. Þá má benda
á, að blæmunur er orðinn á
þessum tveimur sögnum, þann-
ig að brúka er fremur höfð í
niðrandi eða grófari merkingu,
ef svo má að orði kveða. Er
þetta ekki óþekkt í íslenzku,
og má þar nefna sagnirnar að
éta og borða og lýsingarorðin
dáinn og dauður.
Á það hefur réttilega verið
bent, að sögnin að brúka hefur
fram á þennan dag lifað í ýms-
um tilfellum, og þá bent á orð
eins og brúkunarhross og brúk-
unarfær. Hér er um fasta
merkingu að ræða í ákveðnum
samböndum, og dettur engum
í hug að amast við þvi.
Ég get vel fallizt á það, að
vilji menn beita hrjúfara eða
grófara orðalagi en venjulega,
sé hentugt að nota sögnina að
brúka til þeirra hluta, og ræð-
ur þá stíllinn orðavali. Hinu vil
ég aftur mæla eindregið gegn,
að menn leiði sögnina að brúka
að nauðsynjalausu til öndveg-
is samhliða sögninni að nota
og öðrum orðum af þeim stofni.
Því hefur verið beitt gegn
þeim mönnum, sem aðhyllast
hreintungustefnu í móðurmál-
inu, að þeir séu flestir, ef ekki
allir, á móti einhverju tilteknu
orði eða orðasambandi, — og
síðan er ráðizt gegn íslenzku-
kennurum í heild og sagt, að
þeir hafi kveðið upp allt að því
líflátsdóm um ýmis orð eða
orðasambönd. Hér tjóar ekki
að taka mið af einstökum
kennurum, sem því miður
munu vera til og ganga að
minni hyggju feti of langt i
þessum hlutum, — og alhæfa
síðan dóm sinn um alla
móðurmálskennara. Það er ein-
ungis sami einstrengingshátt-
urinn og þeir telja sig um-
komna að nefna svo, — aðeins
á hinn veginn.
Ég gat þess í upphafi þess-
arar greinar, að ýmsir eru þeir
til, sem hafa beyg af því, að
of mikill munur sé að verða í
íslenzku á talmáli og ritmáll.
Enginn dregur í efa, að hér er
nokkur munur á, en við íslend-
ingar erum vissulega ekki einir
um þann mun. Hitt er svo ann-
að mál, hversu æskileg slík
þróun er. Ég held þessi munur
verði lengstum einhver, og ekki
óttast ég svo mjög sprengingu,
þótt hann eigi eftir að aukast
eitthvað í okkar tungu.
Menn geta einnig spurt og
það með fullum rétti, til hvers
hin mikla skólaganga sé, ef
hennar má — og á — ekki m. a.
að sjá stað í vandaðra og feg-
urra tungutaki meðal þeirra,
sem nefndir eru langskóla-
menn, en hinna, sem styttri
kennslu hafa notið. Með þess-
um orðum er síður en svo verið
að varpa rýrð á þá menn, sem
eru ekki langskólagengnir og
hafa þess vegna ekki fengið
tækifæri til að afla sér sömu
menntunar og hinir. Sannleik-
urinn er líka sá, að hlnir svo-
nefndu langskólamenn eru ekki
alltaf hinum fremri — og
standa þeim jafnvel oft að
baki um beitingu móðurmáls-
ins — þrátt fyrir dýrt nám. Þá
er og unnið markvisst að því,
að allir landsmenn eigi kost á
að njóta sömu kennslu sem
lengst á skólagöngunni, og ætti
það þá að girða fyrir of mikla
stéttaskiptingu í málfarslegum
efnum.
Ég líkti því í rabbi mínu í
vetur í Ríkisútvarpinu, að það
væri eigi ósvipað því og að
hafa fataskipti óg fara í spari-
fötin, þegar menn færðu mál
sitt, hvort sem það er í ræðu
eða riti, í skárri búning en
þeir nota e. t. v. dagsdaglega.
Sagðist ég sjálfur gera þetta,
en jafnframt vonast til, að mér
yrði ekki borið á brýn, að ég
talaði eða ritaði svo tyrfið mál
eða fornyrt, að ég yrði ekki
sæmilega skilinn. Ég er viss um,
að þeir eru fleiri en ég, sem
fara þannig að, og þetta álít
ég enga goðgá — nema síður sé.
Að endingu vil ég svo taka
þetta fram:
Segja má, að hreintungu-
stefna sú, sem hófst að marki
með endurreisnarmönnum 19.
aldarinnar, hafi fram á þennan
dag verið næstum einráð í
móðurmálskennslu íslendinga.
Hygg ég hún sé rétt í megin-
atriðum, enda þótt hér verði
eins og annars staðar að gæta
nokkurs hófs og líta til fleiri
átta en fornmálsins. Vegir
tungunnar eru oft undarlegir
og vandfarnir. Ætla ég mér sízt
þá dul, að ég geti farið þar um
villulaust fremur en aðrir. En
það er skoðun mín, að við meg-
um ekki eyðileggja starf allra
þeirra ágætu manna, sem getið
hefur verið um hér að framan.
Þá er það og álit mitt, að hæfi-
legt aðhald i málfarslegum efn-
um og nokkur íhaldssemi sé
heppilegri aðferð og íslenzk-
unni hollari en sú stefna, sem
nú bryddir allmjög á meðal
ýmissa fræðimanna, að láta
flest vaða á súðum og leyfa
mönnum að fara með öllu ó-
beizlaðir um vegi málsins. Ef
tvískinnungur kemur upp með-
al þeirra, sem ætlast verður tii,
að rati betur um völundarhús
tungunnar en þorri fólks, leiðir
að mínum dómi það, að al-
menningur verður í vafa um
veginn — og tapar jafnvel átt-
um. Þegar þetta er haft í huga,
held ég, að nauðsynlegt sé fyrir
þá, sem einkum rækta vín-
garð málsins, að taka höndum
saman, enda er það a mín,
að oft sé um hverfandi skoð-
anamun að ræða, þegar öllu er
á botninn hvolft.
Jón Aðalsteinn Jónsson.
19