Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 23

Stefán Karlsson:
Tjáningartæki
eða minnisvarði
Málbreytingar
Málið er tjáningartæki sem
tekur sífelldum breytingum, og
enda þótt breytingar þær, sem
íslenzkt mál hefur tekið síðan
landið tók að byggjast fyrir
1100 árum eða frá því að farið
var að rita málið fyrir nær 900
árum, hafi að vísu verið miklu
minni en breytingar á skyldum
tungumálum á sama skeiði, hef-
ur þó aldrei verið um kyrr-
stöðu að ræða.
Framburður hljóða — eink-
um sérhljóða — hefur breytzt
geysi mikið, m. a. á þann veg
að hljóð eða hljóðasambönd,
sem áður var gerður greinar-
munur á, hafa fallið saman í
framburði (t. d. i/y, s/z, og
n/nn í endingum).
Beygingarkerfi málsins hef-
ur breytzt minna, en þó hafa
ýmsar einfaldanir á því orð-
ið, fáeinar beygingarendingar
hafa breytzt, og þó nokkur orð
hafa flutzt milli beygingar-
flokka.
Loks hafa tungunni á öllum
öldum bætzt fjölmörg ný orð
og orðatiltæki, bæði nýgerv-
ingar eða nýyrði, beinar þýð-
ingar úr erlendum málum eða
aðrar sjálfstæðari nýmyndan-
ir, og einnig tökuorð, útlend
orð sem hafa aðlagazt íslenzku
beygingarkerfi að nokkru eða
fullu.
Mál einnar kynslóðar hefur
því aldrei verið öldungis eins
og mál næstu kynslóðar á
undan, en að sjálfsögðu hafa
breytingar verið misfljótar að
ganga yfir, og einnig hefur ver-
ið munur á hversu róttækar
þær hafa verið. Ekki hafa þó
breytingarnar orðið meiri en
svo, að þeir sem nú eru á dög-
um skilja að verulegu leyti
texta í óbundnu máli frá öllum
öldum frá því ritun hófst í
landinu og allmikið af kveð-
skap einneginn, án þess að
mikill lærdómur komi til. Þó
ætla ég að það mundi bögglast
fyrir æði mörgum að skilja
Snorra Sturluson, ef tal hans
væri varðveitt á segulbandi,
enda þótt þeir hinir sömu geti
lesið Heimskringlu sér til
gagns.
Ef að er gáð er það á ýmsum
sviðum æði tilviljanakennt,
hvaða nýjungar í málinu frá
umliðnum öldum og siðustu
áratugum eru viðurkenndar
góðar og gildar í íslenzku rit-
máli og raunar talmáli líka.
Framburður og stafsetning
Sé fyrst litið til stafsetning-
ar, þá mun í íslenzkri stafsetn-
ingu stjórnskipaðri ekki vera
tekið tillit til neinna þeirra
breytinga sem orðið hafa á
framburði eftir 1600, mjög
fárra frá því eftir 1400 og jafn-
vel ekki allra sem orðið hafa
enn fyrr. íslenzk nútímastaf-
setning á því meira skylt við
fornmál en stafsetning sú sem
tíðkaðist frá 14. öld og fram á
þá 19., en þá fyrst er um það
að ræða að allur þorri manna
noti í meginatriðum eina staf-
setningu samkvæmt reglum
sem að verulegu leyti eru reist-
ar á fornmáli, í stað þess að
áður hafði stafsetning mótazt
af framburði, venju og handa-
hófi, og hver skrifari gat
hneykslunarlaust stafsett sama
orðið með ýmsu móti.
Stafsetningarreglur erunauð-
syn, og ég er líka þeirrar skoð-
unar að tíðar og róttækar
breytingar á stafsetningar-
reglum séu til óþurftar, þvi að
slíkt hringl yrði til þess að tor-
velda fólki að njóta þeirra
texta sem skrifaðir væru af
næstu kynslóðum á undan, og
auk þess finnst mér rétt að
láta eldri myndina ráða, þegar
mállýzkur greinir á (langur en
ekki Iángur). Á hinn bóginn
álít ég að unnt væri að einfalda
islenzka stafsetningu til muna
án þess að heildarmynd ritaðs
texta raskaðist að þvi marki
að framandleg yrði. T. a. m.
fyndist mér óhætt að farga z
og taka upp einritað n í end-
ingum að færeysku fordæmi
(maðurin, himinin). Með því
móti losnaði mikill tími í
íslenzkukennslu sem hægt væri
að nota til jákvæðari mál-
ræktar en stafsetningaræfinga.
Beygingar og fallnotkun
Mjög er misjafnt hver af-
staða kennara og annara
þeirra sem að málvöndun
vinna er til breytinga sem orð-
ið hafa á beygingu einstakra
orða eða orðhópa frá fornmáli:
Á fornafninu hvorttveggja eru
ekki viðurkenndar yngri beyg-
ingar en frá 13. öld, en enginn
krefst þess að notuð sé for-
nafnsmyndin nakkvar, heldur
fá menn að brúka nokkur og
beygja í samræmi við þær
breytingar sem orðið hafa á
þessu fornafni í mæltu máli;
þágufallsmyndin Egli, sem
tíðkazt hefur síðan á 14. öld er
fordæmd sem versta málleysa,
en þágufallsmyndin lykli (fyrir
eldra lukli) viðurkennd rétt mál.
Eignarfallsmyndinni Hjörts
hefur verið rutt úr málinu, en
Björns viðurkennd ekki síður en
Bjarnar; veiku þátíðarmynd-
irnar þáði, þáðu (fyrir þá,
þágu) eru illa séðar af mörg-
um, en þvoði, þvoðu (í stað
þó, þógu) fá að vera í friði —
jafnvel þó þær muni vera
komnar úr dönsku á 16. öld.
Þannig mætti lengi telja.
Torvelt er að sjá hverja nauð-
syn ber til að bæla niður sum-
ar nýmyndanir á sviði beyg-
ingar, ef þær eru innan ramma
beygingarkerfisins, eins og
slikar nýjungar plaga að vera.
Tvímyndir eða þrímyndir auka
á fjölbreytni málsins og stund-
um er ein þessara mynda fast-
bundin sérstökum stíl eða á-
kveðnum orðasamböndum.
(Alla vega er hægt að fara um
þjóðvegi á marga vegu.)
Fáein nafnorð koma fyrir í
tveimur kynjum í fornmáli (t.
d. dyr, föl og skyn, sem eru til
bæði í kvenkyni og hvorug-
kyni). Oftast nær hefur annað
kynið orðið ofan á, en önnur
orð hafa skipt um kyn —
stundum aðeins í sumum
myndum, eins og fótur, sem
heldur áfram að vera karlkyns
í eintölu, en fætur eru oft kven-
kyns í mæltu máli í samræmi
við hendur, og hefur svo verið
síðustu aldirnar.
Þá hefur fallstjórn og önnur
notkun einstakra falla verið
ofurlitið á reiki. T. a. m. stjórn-
ar forsetningin án í fornu máli
ýmist þolfalli, þágufalli eða
eignarfalli án þess að um
merkingarmun sé að ræða, og
sögnin að flýta, sem víðast
hvar stjórnar þágufalli (flýttu
þér), getur stjórnað eignar-
falli í Skaftafellssýslu og sums
staðar á Austfjörðum (flýttu
þín / flýtt’ín). Alkunna er að
á síðustu áratugum hefur ver-
ið tilhneiging til þess að þágu-
fall leysti þolfall af hólmi með
nokkrum ópersónulegum sögn-
um ( mér langar fyrir mig
langar o. þ. h.), en þá breyt-
ingu hafa verðir tungunnar
talið til sjúkdóma („þágufalls-
sýki“).
Tökuorð og nýgervingar
Allt fram á 19. öld voru orð
og orðasambönd tekin upp í ís-
lenzku úr öðrum málum við-
stöðulítið, en fjöldi tökuorða
var þó tiltölulega lítill í mál-
inu, t. a. m. miðað við önnur
norræn mál, vegna einangrun-
ar landsins og styrks tungunn-
ar, og auk þess var notkun f jöl-
margra erlendra orða bundin
að mestu við mál lærðra manna
og þeirra fáu sem á verzlunar-
stöðum bjuggu. Málhreinsunar-
menn 19. aldar færðust æði
mikið í fang, þvi að þeir lögð-
ust ekki aðeins gegn tökuorð-
Jónas Friðrik:
FINGRAÐ UM STRENGI
Þótt fingur vorir
skreyttir svartrendum nöglum
slái eigi strengi hörpunnar
af mýkt og fimi
— skulum vér samt fremja hljóð.
Því yrði ekki skógurinn þögull
garðstígurinn harður undir fæti
og niður lindarinnar einmana
ef sá einn fugl syngi
sem fegurst hefur hljóðin?
Þótt vér sláum ekki þessa hörpu
af miklum setningi
og fegurstu hljómarnir séu enn óslegnir
þá er leikur vor gjörður
í góðri meining.
Því fálmum vér svartnegldum höndum
þetta hljóðfæri
sem einhver tónlistarmaður
skildi eftir við veginn
— og bjóðum fólkinu að hlýða á leik vorn.
23