Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 25

Finnur Torfi Hjörleifsson:
íslenzkt mál
eða úrelt fræði
Ég er íslenzkukennari. Þó fer
mikill hluti þess tíma sem mér
er ætlaður til kennslunnar í að
kenna nemendum annað en
móðurmálið. í stað þess að
kenna þeim að tala og rita
„ástkæra ylhýra málið“ er ég
önnum kafinn að troða í nem-
endur sérteknu kerfi, sem á
lítið skylt við almenna mál-
notkun og gengur víða í ber-
högg við skynsamlega hugsun.
Kerfið kallast málfræði. Vita-
skuld vil ég ekki kenna svona.
Mér er raun að því að heita
móðurmálskennari og kenna
það ekki. Þess vegna reyni ég,
svo sem ég hef vit og orku til,
að kenna nemendum mínum að
tala og rita íslenzkt mál. En
það er hægara sagt en gert.
Málfræðikerfið hefur nefnilega
stoð af öðru kerfi sem til ein-
földunar mætti nefna lands-
próf. Það er reyndar net af
kerfum, þéttriðið milli tveggja
teina. Annar er unglingapróf
— landspróf miðskóla — gagn-
fræðapróf. Hinn er námsskrár
unglingastigs, landsprófs mið-
skóla og gagnfræðaprófs. Þetta
er löng nót, og í hana eru
flæktir allir íslenzkukennarar
gagnfræðastigsins.
Hvað er maðurinn að fara?
Er málfræðin ekki einmitt til
þess fallin og ætluð að kenna
mönnum að tala og rita rétt
mál? Má vera. En hér þarf að-
gæzlu við. í fyrsta lagi: Þótt
málfræði geti e. t. v. gegnt
þessu hlutverki, er ekki þar
með víst að það málfræðikerfi,
sem um langan aldur hefur ver-
ið einrátt í islenzkum skólum,
geri það. Það er margra manna
mál að það kerfi sé löngu
staðnað og úrelt. Sumir vilja
meira að segja halda þvi fram
að það hafi aldrei verið í sam-
ræmi við málnotkun íslend-
inga. Stefán Jónsson kallar
kerfið latneska málfræði, „sem
einhver íslenzkaði fyrir hundr-
að árum og hefur verið kennd
í skólum landsins allar götur
síðan sem íslenzk málfræði,
þangað til hún er nú orðin að
giktarhnút í ósjálfráðatauga-
kerfinu milli hjarta og tungu-
róta."1) í þessu sambandi er
rétt að benda á ritdóm, sem
dr. Hreinn Benediktsson pró-
fessor skrifaði um Setninga-
fræði Haralds Matthíassonar.2)
Um þennan ritdóm segir
Hreinn sjálfur, að hann hafi
haft hann sem tilefni til að
kanna fræðilega undirstöðu
þessa þáttar i móðurmáls-
kennslu í skólum. „Var niður-
staða ritdómsins i skemmstu
máli sú, að þennan þátt í
námsefninu skorti í megin-
dráttum fræðilegan grund-
völl.“3)
í námsskrá fyrir landsprófs-
deildir miðskóla stendur:
„Markmið málfræðikennslu er
að veita nemendum öryggi til
að tala og rita rétt mál.“4)
Fleirum en mér kann að verða
ráðafátt að ná því markmiði
með málfræði sem skortir
fræðilegan grundvöll. í öðru
lagi væri ekki úr vegi að menn
veltu fyrir sér merkingu hug-
takanna rétt mál og rangt mál.
Það virðist vera rótgróin skoð-
un margra málfræðinga, þar á
meðal þeirra manna er semja
þrjú fyrrnefnd landspróf, að
málinu megi fyrir fullt og fast
skipta í tvo flokka, rétt mál og
rangt mál, rétt eins og það væri
samsafn óumbreytanlegra
hluta, eins konar gullakassi
fyrir þá að ráðskast með. Þarna
sitja þeir lon og don við að tína
upp úr kassanum, raða saman
snyrtilega i réttamálshólfið, en
fleygja öðru með forakt i
rangamálshólfið. Óðir og upp-
vægir verða þeir ef einhver
gerist svo djarfur að trufla
þessa greiningu, einkum ef
menn þykjast finna eitthvað
nýtilegt í því sem þeir hafa
forkastað. Þar skal hver hlutur
dúsa um aldur sem þeir hafa
fundið honum stað. Mér er ekki
fullljóst hverjar forsendur
menn vilja hafa fyrir þessari
skiptingu. Þó heyrist stundum
talað um, að varðveita beri
beygingakerfi tungunnar, og
iðulega er vitnað til málhefðar.
En engin hefð er ævarandi.
1) Nú-Nú, bókin sem aldrei var skrif-
uð, Rvk. 1970, formáli bls. 5.
2) Morgunbl. 2. nóv. 1966.
3) Mbl. 30. nóv. 1966.
4) Drög að námsskrá í landsprófs-
deildum miðskóla skólaárið 1969—70, bls.
7.
Nýir tímar krefjast nýrrar
tjáningar, og hún brýtur iðu-
lega hefðbundin form. Sá múg-
ur sem málið þróar er heldur
ekkert gefinn fyrir að hugsa
kerfisbundið né eftir forskrift
fyrri tíma.
Hér gæti verið gagnlegt að
skoða það sem Jóhann Hannes-
son, fyrrverandi skólameistari,
segir um málfræði í ritgerð
sinni Kennsla lifandi tungna5 6),
m. a. þetta:
„Það er algengur misskiln-
ingur, að málfræði, eða mál-
fræðireglur, séu „lögmál tung-
unnar“, sem mælandanum sé
skylt að þekkja og haga sér
eftir á sama hátt og borgaran-
um ber að haga sér eftir lögum
þjóðfélagsins. Ámóta algengur
er annar misskilningur, sem sé
sá að málfræði fjalli fyrst og
fremst um rétt og rangt mál.
Frá sjónarhóli málvísindanna
er hvorttveggja fjarstæða. Mál-
fræðireglur eru ekki fyrirskip-
anir, og dómar um réttleika
máls eru ekki málfræðilegir
heldur þjóðfélagslegir, venju-
lega stéttbundnir á einn eða
annan hátt. Málið byggist ekki
á málfræðinni, heldur öfugt.
Málfræði tiltekins tungumáls
er einungis lýsing á málrænni
hegðun þeirra, sem tungumálið
tala, safn af alhæfingum um
það, hvernig mælendur tung-
unnar haga máli sínu. Slíkar
alhæfingar eru eðlilega mis-
fullkomnar, því áð þekking
okkar á hinum ýmsu þáttum
hvers tungumáls er mismikil.
Kemur þetta ekki sízt fram í
kennslubókum í málfræði."
Ég fæ ekki betur séð en skyn-
samlegt sé að líta á hugtökin
rétt mál og rangt sem afstæð,
þ. e. háð tíma og rúmi, likt og
gott og illt. í bernsku minni
man ég til að hafa heyrt fólk
tala þessu líkt: Það hefur nú
verið gott veður til landsins í
sumar, þótt tíðin hafi verið
rysjótt til sjávarins. Við þetta
væri ekkert að athuga, ef það
hefði ekki verið sama veðrið á
sjónum og uppi á ströndinni.
En það gaf ekki á sjó þótt góð-
ur væri heyþurrkur. Hátíðlegt
orðaval í stólræðu er gjörsam-
lega ónothæft i hópi góðglaðra
sjómanna, og það ekki síður
þótt rétt sé beygt. „Málið er
tæki andlegra samskipta þeirra
sem það tala og rita á hverjum
tíma, og það er lykill að bók-
menntum, fornum og nýjum.“°)
Þetta er auðvitað mergurinn
málsins, og ef einhver nær því
5) 16. kafli 1 bók dr. Matthíasar Jónas-
sonar; Nám og kennsla, Rvík 1971, bls.
271.
6) B^ldur Ragnarsson: Mál og mál-
notkun, Rvík 1965, bls. 9.
Partur af málverki eftir Giorgio de Chirico.
25