Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 27

Jóhann S. Hannesson:
Ádrepa um málfarslega
stéttaskiptingu
Annar bekkur unglingastigs
er síðasti bekkur skyldunáms,
en samkvæmt hversdagslegri
skilgreiningu er það markmið
skyldunáms að sjá nemendum
fyrir undirbúningi undir þátt-
töku í lífi og starfi þjóðfélags-
ins. í námsskrá fyrir nemend-
ur á fræðsluskyldualdri segir
svo um kennslu i stafsetningu
og stilagerð i öðrum bekk ungl-
ingastigs: „Z-reglur skulu
kenndar þeim nemendum, sem
lengst eru komnir. Nemendur
séu látnir nota stafsetningar-
orðabók." Gera verður ráð fyr-
ir því, að þeir, sem lengst eru
komnir, séu minni hluti nem-
enda. Meiri hluti nemenda
lærir þvi ekki z-reglur, en án
reglna er ekki hægt að læra
að skrifa zetu þar sem við á;
það verður ekki lært af staf-
setningarorðabók. Meiri hluti
nemenda verður því ekki sendi-
bréfsfær með þeirri kennslu,
sem hann fær á skyldunáms-
stigi. Eins og allir vita, skipar
sá, sem ekki er sendibréfsfær,
lægri sess í þjóðfélaginu en
hinn, sem er það. Að því leyti
sem stafsetning er þáttur i
meðferð tungunnar vinna skól-
arnir þannig að því með ágæt-
um árangri að skapa málræna
stéttaskiptingu í landinu.
Enginn vel innrættur maður
lætur sér til hugar koma, að
skólarnir geri þetta ótilneydd-
ir. Þeir eiga ekki annars úr-
kosti: stafsetningin, sem þeim
er lögboðið að kenna, er ein-
faldlega svo flókin, svo fjar-
læg hljóðkerfi tungunnar, að
til að ná á henni fullu valdi
þarf skólagöngu langt fram yf-
ir skólaskyldualdur. Til skamms
tíma var stafsetning einhver
mannskæðasta námsgrein í
fyrsta bekk menntaskóla, og
jafnvel stúdentar stafsetja ekki
nema í meðallagi vel að sögn
margra kennara þeirra.
Stafsetningarleg lágstétt
Þessi vandasama stafsetning
var að sjálfsögðu ekki fundin
upp með það fyrir augum að
gera nemendum erfitt fyrir. Ég
er raunar sannfærður um, að
þeir sem að henni stóðu muni
alls ekki hafa talið hana erf-
iða, heldur hafi þeir litið svo á,
að hverjum meðalgreindum
manni, eins og það er kallað,
ætti að vera vandalaust að ná á
henni sæmilegum tökum. En ég
er líka sannfæður um, að sú
meðalgreind, sem sífellt er
vitnað í til varnar hinum og
þessum kröfum skólanna til
nemenda, var reiknuð út (og
það harla lauslega) á þeim
timum, þegar þjóðfélagið skorti
getu eða hugsjónir eða hvort
tveggja til að sjá öðrum en fá-
einum útvöldum fyrir tæki-
færi til skólagöngu. Að minni
hyggju eru hugmyndir okkar
um nám og kennslu, menntun
og menningu, enn mestmegnis
sniðnar við aðrar þjóðfélags-
aðstæður en þær, sem ein-
kenna, eða ættu að einkenna,
það jafnréttis- og lýðræðis-
þjóðfélag, sem við af meiri
einlægni en félagslegri þekk-
ingu og skilningi erum að
reyna að koma á. Stafsetning-
in er einungis óvenjulega
glöggt dæmi um úrelding getu-
mælikvarða. Námsskráin ber
því augljóst vitni, að hin lög-
boðna stafsetning er ekki með-
færi málgreindra nemenda,
þegar nemendahópurinn er ó-
tind þjóðin. Afleiðingin er sú,
að ritháttur mikils fjölda
manna hamlar því, að þeir
njóti fullrar virðingar í þjóð-
félaginu. Hvað sem segja má
um almenna stéttaskiptingu á
íslandi, er það deginum ljós-
ara, að við erum búin að koma
okkur upp stafsetningarlegri
lágstétt. Þegar lesandinn er bú-
inn að hlæja að þessu fárán-
lega hugtaki, bið ég hann, ef
hann treystir sér til, að hlæja
svolítið að þvi fáránlega þjóð-
félagi, sem lætur sér lynda að
skólar þess hafi, algjörlega að
óþörfu, öfug áhrif við þau, sem
þeim er ætlað að hafa. Okkur
er í sjálfsvald sett að lögskipa
stafsetningu, sem ekki er tor-
lærðari en svo, að á henni megi
ná valdi á skemmstu eðlilegri
skólagöngu.
Dæmið af stafsetningar-
kennslunni má alhæfa eitt-
hvað á þessa lund: Ef skilyrði
fyrir tilekinni félagslegri við-
urkenningu er lengri skóla-
ganga en allur þorri manna á
kost á eða hefur tök á, verða
skólarnir óhjákvæmilega tæki
til að viðhalda stéttaskiptingu
þar sem hún er fyrir og skapa
hana þar sem hún var ekki
áður til.
Það væii fróðlegt að vita,
hvernig hin ýmsu svið skóla-
menntunarinnar skipast í tign-
arstiga eftir því, hvaða félags-
leg viðurkenning fylgir kynn-
um af hverju þeirra um sig —
hvort til dæmis kunnátta í er-
lendum tungumálum nýtur
meiri virðingar en skynbragð á
félagsmál — en sem betur fer
þarf ekki að fást um það hér.
Móðurmálið hefur í þessu efni
algjöra sérstöðu meðal náms-
greina. Það er kunnara en um
þurfi að efast, að tiltekin með-
ferð á tungunni er algjört skil-
yrði fyrir tiltekinni félagslegri
viðurkenningu. Spurningin hér
er einungis, hvort í þessu fel-
ist málræn stéttaskipting og, ef
svo er, hvern þátt skólarnir
eigi í henni. Varðandi staf-
setninguna hef ég þegar svar-
að spurningunni játandi og
skellt skuldinni á skólana, eða
öllu heldur á alþjóð, sem segir
skólunum fyrir verkum. En
stafsetning er dálitið sér
á parti, meðal annars vegna
þess, að þar eru skólarnir að
heita má einir að verki. Við
skulum aðeins hugleiða aðra
þætti í meðferð tungunnar.
Einstæður arfur
Það er þjóðtrú á íslandi, að
hér sé engin stéttaskipting.
Eins og öll þjóðtrú á þessi trú
sér rætur í veruleikanum, og
ein rótin er sú almenna til-
finning, að allir landsmenn tali
eitt og sama tungumál, að eng-
inn þjóðfélagshópur njóti for-
réttinda eða sé settur hjá
vegna málfars síns, að félags-
staða og málfar séu ótengd fyr-
irbæri. Þessi tilfinning er á
rökum reist. Enn sem komið er
getum við ekki af mæli manns
ályktað neitt með vissu um at-
vinnu hans, efnahag eða
menntastig. Um þetta þarf ekki
að orðlengja; allir, sem skipt
hafa orðum við ókunnuga,
kannast við þetta af eigin
reynslu. Allt annað mál er það,
að ókunnugur maður getur
verið þannig máli farinn, að
félagslegir fordómar okkar
komist í spilið og við skipum
honum skör lægra en okkur
sjálfum og okkar likum. En
þegar svo ber við, dæmum við
manninn sem einstakling, ekki
sem fulltrúa tiltekins félags-
hóps eða stéttar. í hugum okk-
ar er lélegt málfar persónuleg
ógæfa, ekki félagslega ákvarð-
að böl.
Þetta sameiginlega málfar
allra stétta á íslandi er einstætt
meðal vestrænna þjóða. Að
mínum dómi er það dýrmætasti
arfur íslendinga og óviðjafnan-
leg félagsleg auðlind. Ef rétt
er á haldið, getur það borið
okkur hálfa leið til þess jafn-
réttis og þeirrar gagnkvæmu
virðingar allra þegna þjóðfé-
lagsins, sem er yfirlýst félags-
leg hugsjón okkar allra. Ég er
ekki að státa af þessum auði;
hann hefur áskotnazt okkur
Partur úr mynd eftir Jan Lenica.
27