Samvinnan - 01.08.1971, Síða 30

sem lítlð vald hefur á tungunni
(enda þótt hann hafi að
nokkru atvinnu sína af máli og
málnotkun). Auk þess gætir nú
(eðlilega) meir en áður mál-
firringar meðal ákveðinna
hópa (ungs) fólks, en hvort
tveggja er þetta afleiðing auk-
innar stéttaskiptingar vegna
breyttrar verkmenningar og
betri fjárráða og lífsafkomu,
sem leitt hefur til síaukinnar
sóknar eftir meiri lífsþægind-
um. (Þessi fyrirbæri eru ekkert
einsdæmi fyrir íslenzkt sam-
félag, þótt breytingin hafi e. t.
v. orðið örari en annars stað-
ar.)
íhaldssemi
Benda mætti lesendum á, að
þótt íslenzkt málkerfi sé á
margan hátt afar flókið og
hafi um langan tíma verið æði
ólíkt málkerfum nágranna-
tungnanna, hefur samfélaginu
tekizt að varðveita áhrifamátt
daglegs máls og viðhalda kerf-
inu. Samhengi íslenzkra bók-
mennta á sinn þátt í þessu, en
einnig sú staðreynd, að enn
hefur ekki myndazt djúp milli
daglegs máls og máls bók-
menntanna. Þvert á móti hef-
ur daglegt mál oft auðgað mál
bókmenntanna (íslendingasög-
ur, Jónas Hallgrímsson, Þór-
bergur, Laxness, Jóhannes úr
Kötlum, Jón úr Vör), og al-
kunnugt er, að vegna áhuga
almennings á skáldbókmennt-
um hefur (upphafið) mál
þeirra iðulega orðið grundvöll-
ur daglegs máls. Allir þekkja
menn, sem tala eins og íslend-
ingasögurnar ellegar eins og
þjóðsagan, og um skeið tömdu
ungir, róttækir menn sér mál
verka Laxness, þótt því sé e. t.
v. lokið nú; og með auknu frelsi
í hugsun og verkum hefur mik-
ill hluti þjóðarinnar notað
sama mál og þeir bræður Þór-
bergur og Steinþór.
í þessu sambandi er freist-
andi að benda á, að þegar ís-
lendingar eignast bókmál,
fyrstir þjóða í Evrópu á mið-
öldum, stuðlar það að stöðlun
málsins og leiðir síðan til
ákveðinnar íhaldssemi. Þessar-
ar íhaMssemi gætir enn, eink-
um í kennslu, svo og í viðhorfi
manna er lært hafa að forðast
dönskuslettur (þótt það sé að
verða „saga blott“, því enginn
kann lengur dönsku). En meðal
skálda okkar og rithöfunda
hefur stöðugt verið ákveðinn
hópur, sem virt hefur að vett-
ugi kreddur um mál og stíl og
reynt að endurnýja mál sitt til
að auka áhrifamátt þess. Hugs-
anlegt er, að þessi hópur (þótt
fámennur sé) hafi unnið meira
gagn með stríðlyndi sínu en
allir móðurmálskennarar í 50
ár (að undanteknum mæðrum
okkar). Lærður bandarískur
málfræðingur hefur líka sagt,
að málvísindi heimsins séu að
mestum hluta til list, þar sem
þeir hafi komizt lengst, er fyrir
tilviljun mannlegs lífs hafi
þroskað með sér málsmekk og
máltilfinningu — ekki hinir
sem fylgt hafi strangast lærð-
ustu KENNINGUM um málið.
Og höfundur fyrstu málfræði-
ritgerðarinnar (frá því um
miðja 12tu öld) segir, að skáld
séu upphafsmenn og frum-
kvöðlar allrar málrýni.
Endurnýjun
í skáldbókmenntum er
áhrifamáttur málsins notaður
markvisst. Blæbrigði í merk-
ingu orða og hljómur getur
tekið að skipta meira máli en
sjálft samhengi orða og sú
hugsun, sem að baki þeim ligg-
ur. Eftir lifa þá aðeins hughrif,
sem orðin geta kallað fram
vegna fjölþættra tengsla sinna
í reynsluheimi skáldsins og les-
andans. (í frásagnarbckmennt-
um er venjubundin merking
orðanna hins vegar aðalatriði.)
Svo langt getur skáld gengið í
tjáningu sinni, að það gefur út
bók með auðum síðum. En
einnig sá háttur getur skapað
áhrif eins og um mál væri að
ræða, því málleysi og þögn eru
afsprengi máls og tals.
Margir þekkja e. t. v. söguna
úr leikriti Saroyans um unga
manninn, sem aldrei hafði
skrifað lengra kvæði en eitt
orð: Tré, Blóm. Þannig
voru kvæði hans. En einn dag
áræddi hann að skrifa kvæði,
sem var TVÖ ORÐ: Bróðir
m i n n , af því hann hugsaði
svo mikið um bróður sinn.
Þetta var óvenjulegt. En ein-
mitt óvenjuleg notkun máls
vekur ögrun, sem hugsanlegt
er, að sé undirstaða allrar
endurnýjunar, þar á
meðal endurnýjunar málsins,
sem aftur er grundvöllur
áhrifamáttar þess. Og þar sem
þessi ögrunarviðleitni er fyrir
hendi, verður endurnýjun, og
svo er guði fyrir að þakka, að í
íslenzku málsamfélagi er og
hefur lengi verið fyrir hendi
ögrun í margvíslegri mynd.
Þetta hefur líka leitt til þess,
að endurnýjun íslenzks máls
hefur átt sér stað, og gagnsæi
málsins og forn grundvöllur
þess hefur verið hafður að leið-
arljósi. Fyrir þessar sakir hef-
ur tilfinning fyrir máli og stíl
orðið almenningseign og mál-
leg menning þjóðarinnar und-
irstaða alls lífs hennar.
Mál og hugsun
Að lokum er vert að endur-
taka, að mál og málnotkun eru
ekki einangruð fyrirbæri
mannlegs atferlis (eins og
margur hefur hyllzt til að trúa
vegna ófrjós málfræðistagls í
íslenzkum skólum), heldur
þáttur mannlegs lífs og vitund-
ar.
Vitur maður hefur sagt, að
næst því að ganga uppréttur,
sé málið manninum dýrmætast.
(Hugsanlegt er, að þetta tvennt
sé líffræðilega tengt og notkun
handa og stjórn heilans á tal-
starfseminni sé afleiðing þess
að ganga á afturfótunum!)
Menn hafa og lengi velt því
fyrir sér, hvort tal sé óháð
hugsun, hvort menn hugsi í
ákveðnum máleiningum eða
hvort hugsun sé til án orða.
Málfræðingar og málvísinda-
menn hafa einnig reynt að
kanna, hvað gerist, þegar menn
tali og nemi mál.
Nýjustu kenningar málvís-
indamanna gera ráð fyrir, að
sömu grunnreglur gildi fyrir
öll tungumál. Reisa þeir þessa
skoðun sína m. a. á þeirri stað-
hæfingu, að starfsemi heilans
sé eins um allt, er lýtur að máli
mannsins; það sé því mannin-
um meðfætt.
Áður hafa menn haldið því
fram, að mál væri áunnið og
mótað af umhverfinu. Börn
sem ælust upp utan málsam-
félagsins yrðu mállaus, jafnvel
þótt þau væru mörg saman.
(Af mannúðar sökum hefur til-
raun með þetta ekki verið
gerð.) Sumt bendir til, að þetta
sé ekki rétt: Fyrir hefur komið,
að systkini hafa gert sér sér-
stakt (og fullkomið) mál, sem
ekki var tekið eftir máli um-
hverfisins, og sumir barnasál-
fræðingar halda því fram, að
mál barna sé í ýmsum grund-
vallaratriðum ólíkt máli full-
orðinna og ekki mótað af því.
Erfitt er að meta, hvor kenn-
ingin er rétt. Hugsanlegt er, að
báðar séu kenningarnar (að
nokkru) réttar: að mannsheil-
inn hafi (í 30 milljónir ára)
búið yfir ákveðnum hæfileika
til mállegrar tjáningar, sem
setji málkerfinu og gerð þess
ákveðin takmörk, þannig að
g.'unnreglur málsins séu hinar
sömu alls staðar, þótt svo at-
ferli umhverfisins móti (að
mestu) notkun þessara grunn-
reglna á ýmsum stigum.
En hvað rétt er í öllu þessu,
er öldungis óvist. Hitt stendur
óhaggað, að saga mannkynsins,
svo langt sem rakið verður, er
saga talandi fólks og þróaðra
málsamfélaga, og án þessa fé-
lagslega tjáningartækis væri
maðurinn ekki til. Umræður
um gildi og mat okkar á málinu
eru því mikilsverðar. Með þeim
er e. t. v. unnt að stuðla að
endurnýjun málsins og aukn-
um áhrifamætti þess (þótt
annað kunni þó að lokum að
ákveða örlög þess).
Tryggvi Gislason.
Lárus Már Þorsteinsson;
SVERÐDANSINN
I skini haustvakinnar sólar dvaldist mér
langa daga
við ylinn af eldi augna þinna og
fiðurlétta snerting vindsorfinna handa.
Snjórinn tældi blóð þitt, seiddi játningar
úr vínrauðu laufi, flaug með þér
yfir víðáttuna
og reikulir til sporsins
féllu dagarnir í faðm þér.
Og enda þótt stöðugt þirti að nýju
og augu min nemi hilling vísari daga
er mér það Ijóst
að sú birta er ekki þín birta
að sú birta er vopnuð og elur á losta
og grimmd.
En að handan við sársaukann, handan við
hrokann og beinskeyttan dauðann
leyndist kveikjan að upprisu fegurra
mannlífs
var mér allsendis ókunnugt um
unz ég eygði á berangri svefnsins
nokkur nýstigin fótspor berfættra barna
sem lágu inn I kÍRkjugarð komandi alda
og vörðuðu leiðina heim.
30