Samvinnan - 01.08.1971, Side 48

f rumher j ar kvenréttindabaráttunnar
voru boðberar nýrrar þróunar. Þser urðu
að byggja á þeim grunni, að konurnar
voru í raun réttri mannlegar, skyní
gæddar verur; þær urðu, og það með
brauki og bramli ef á þurfti að halda,
að vinna bug á þeirri puntuðu postulíns-
brúðu, sem sýndi hina kvenlegu ímynd á
síðastliðinni öld. Þær urðu að gera lýðum
ljóst, hver hin raunverulega staða kvenn-
anna var og sýna fram á nauðsyn þess
að rjúfa þá fjötra uppeldis og hefðar,
sem á þeim hvíldu og gerðu þær ófærar
til þess að leita nokkurrar skilgreining-
ar á eigin persónuleika og spyrja hinna
einföldu mannlegu spurninga: „Hver er
ég? Hver er vilji minn?“
Frumher j ar kvenréttindabaráttunnar
höfðu einungis eina einustu ímynd
frjálsrar, óháðrar mannveru fyrir aug-
um, nefnilega karlmanninn. Þó að því
færi fjarri, að allir karlmenn hefðu frelsi
eða skilyrði til menntunar, svo að hæfni
þeirra fengi notið sin, þá voru það þó
aðeins karlmenn, sem á annað borð nutu
þessara réttinda. Aðeins þeir höfðu rétt-
inn til skólagöngu og embætta; ákvarð-
anir karlmanna voru í reyndinni hærri;
aðeins þeir gátu átt hlut að mikilvægum
ákvörðunum; aðeins þeir höfðu kosninga-
rétt. Höfundur minnist á, að það hefur
á síðari tímum þótt góð latína að afflytja
og gera hlægileg markmið og baráttu
þeirra harðsnúnu kvenna, sem stóðu í
eldlínunni, rétt eins og kvenréttindabar-
áttan sé eitt af kúnstugum og stórfyndn-
um uppátækjum liðins tíma; en, segir
hún, hvers vegna skyldu konurnar endi-
lega hafa óskað þess að líkja eftir karl-
mönnunum, vera í sporum þeirra, auk
heldur líta á þá sem andstæðinga? Var
það ekki fyrst og fremst löngunin og
þörfin fyrir aukið frjálsræði og aðstöðu
sambærilega við þá, sem þeir nutu, sem
knúði þær áfram, einfaldlega vegna þess
að þær höfðu sömu þörf fyrir að taka út
andlegan vöxt og persónulegan þroska og
hverjir aðrir skyni gæddir einstaklingar?
Þetta inntak kvenréttindabaráttunnar
skildi Henrik Ibsen svo skörpum skiln-
ingi. Þegar hann samdi „Brúðuheimilið"
árið 1879, kvað við nýjan tón í heims-
bókmenntunum, er hann tekur þar til
meðferðar mótsagnirnar milli hins borg-
aralega hjónabands annars vegar og per-
sónufrelsis og andlegra vaxtarskilyrða
konunnar hins vegar og krefst einstakl-
ingsréttar einnig konunni til handa.
Leikritið var flutt i bandarísku sjón-
varpi árið 1960, og það var rétt eins og
milljónir amerískra kvenna sæju sjálfar
sig, er þær sáu og heyrðu aðalpersónuna,
Nóru, gera upp sakirnar við eiginmann
sinn, Helmer, og það lífsform, sem hún
hafði fram að þessu lifað eftir. Ekki
þurfti Nóra að kvarta undan atlætinu
eða viðurgerningi yfirleitt, en hún hafði
aldrei verið annað en leikfang, brúða,
fyrst föður síns og síðar eiginmannsins.
Hjónabandið var rétt eins og hver annar
mömmuleikur, þar sem börnin voru aftur
brúðurnar hennar.
Hvernig er ég í stakk búin að ala upp
börn? spyr Nóra. Það er annað verkefni,
sem ég verð fyrst að snúa mér að; ég
verð að ala sjálfa mig upp. Þú ert ekki
rétti maðurinn til að hjálpa mér til þess.
Það verð ég að vera ein um, þessvegna
yfirgef ég þig. Ég verð að vera ein, ef ég
á að geta áttað mig á sjálfri mér og um-
heiminum.
Helmer, sem er skelfingu lostinn, minn-
ir Nóru konu sína á helgar skyldur kon-
unnar gagnvart eiginmanni og börnum.
Þú ert fyrst og fremst eiginkona og móð-
ir, segir hann, og Nóra svarar: Ég held
ég sé fyrst og fremst manneskja, einstakl-
ingur, rétt eins og þú, eða mér beri a.
m. k. að reyna að verða það. Ég veit, að
þú hefur almenningsálitið með þér. Nú
get ég bara ekki lengur látið mér nægja
það, sem allir segja, og það sem stendur
i bókum; ég verð sjálf að hugleiða hlut-
ina og reyna að átta mig á þeim.
Það hefur verið sagt, að konurnar hafi
þurft hálfa öld til að knýja fram réttindi
sér til handa. Síðan hafi þær þurft hálfa
öld í viðbót til að velta því fyrir sér, hvort
þær raunverulega óskuðu sér þessara
réttinda. Orðið réttindi hefur fengið hjá-
róma leiðindakeim meðal þess fólks, sem
hefur vaxið úr grasi eftir að þau urðu
staðreynd, hlutu viðurkenningu. En for-
vígiskonur kvenréttindahreyfingarinnar
urðu að ávinna sér þessi réttindi áður en
þær gátu farið að lifa lífi sínu sem full-
veðja einstaklingar. Það voru ekki marg-
ar konur í þá daga (og eru það heldur
ekki nú á dögum), sem þorðu að afsala
sér því eina lífsins öryggi, sem þær
þekktu, snúa baki við heimili og eigin-
manni og byrja að hugsa og leita eins og
Nóra, söguhetja Ibsens i „Brúðuheimil-
inu“. En einnig í þá daga hafa margar
eiginkonur og mæður fundið til sliks tóm-
leika í lífi sinu, að þær gátu tæpast notið
lífsins í skjóli heimilisins né heldur glatt
sig við kærleika eiginmanns og barna.
Bandaríska kvenfrelsisbaráttan
Úr þessum hópi komu svo konurnar,
sem hófu baráttuna fyrir jöfnum rétti
kynjanna. Þær fengu marga liðsmenn úr
hópi karlmanna, sem sáu glöggt, að helm-
ingur mannkyns var sviptur rétti og
möguleikum á að verða fullveðja mann-
eskjur.
Síðan rekur Betty Friedan helztu við-
burðarás kvenréttindabaráttunnar í
Bandaríkjunum og segir frá ýmsum þeim
konum og körlum, sem þar komu eftir-
minnilega við sögu. Hún telur, að það
hafi ekki verið nein tilviljun, að kven-
frelsisbaráttan fylgdi í kjölfar frelsis-
stríðsins, og sömuleiðis varð hún mjög
samofin baráttunni fyrir afnámi þræla-
halds. Ein fyrsta þjóðfélagslega gagnrýn-
in, sem beinist gegn stöðu kvenna kemur
frá byltingarmanninum Thomas Paine
þegar árið 1775. Um það sama leyti komu
einnig fram raddir um nauðsynina á
menntun konum til handa; menntunin
myndi gera þeim kleift að brjótast út
fyrir hið þröngt afmarkaða svið. Árið
1837 örlar á fyrstu möguleikunum um
jafna menntunaraðstöðu við æðri skóla,
og það sama ár efndu konur í New York
til ráðstefnu. Þar skyldu lögð á ráðin um
baráttuna gegn þrælahaldinu. Konurnar,
sem þarna höfðu forgöngu, höfðu einmitt
verið gerðar afturreka og verið meinað
sökum kynferðis síns að sitja sambæri-
lega ráðstefnu i London. Þar höfðu þær
að tjaldabaki fylgzt með umræðum og
mátt sannreyna, að það voru ekki bara
hinir svörtu þrælar, sem þurfti að frelsa
úr ánauð. Það sannaðist, að hvenær og
hvar í heiminum, sem barizt hefur verið
fyrir frelsun hluta mannkyns úr ánauð,
þar hafa konurnar haft sitt að vinna.
Kvenréttindabaráttan var söguleg nauð-
syn, vegna þess að konurnar höfðu stöðv-
azt á stigi, sem lá langt fyrir neðan það
mögulega. Prestur nokkur í Boston kvað
upp úr með það, þegar um miðja síðustu
öld, að herfileg sóun dýrmætrar starfs-
orku og hæfni fælist í því að beina öðrum
helmingi mannkyns inn á við, að því eina
verkefni að halda hús, vera eiginkona og
móðir, vegna þess að þetta væri sjaldn-
ast nægilegt til að knýja fram alla þá
getu og hæfni, sem hver og ein kona
hefði yfir að ráða. Þeir voru þó fleiri,
sem hrópuðu um afneitun guðlegs lög-
máls og að konurnar væru að brjótast
undan ætlunarverki almættisins. Margir
voru þeir prestarnir og raunar fleiri, sem
komu á kvennafundina og héldu uppi
harðvítugu andófi með Biblíuna að vopni.
Komu þá orð postulans Páls í góðar þarf-
ir og voru óspart notuð. Þá má ekki
gleyma öllum þeim sögusögnum, sem
mynduðust og gengu út á það, að kven-
skössin, sem vildu vinna bug á hinni guð-
lega ákvörðuðu undirokun kvenna, hlytu
einnig að stefna að því að leysa upp og
eyðileggja heimilin, ná algerum yfirráð-
um.
Slíkar sögusagnir spretta ævinlega
upp i kjölfari byltinga, sem leiða nýjan
hluta mannkynsins fram til jafnréttis.
Hugmyndirnar um illvígar baráttukonur
kvenfrelsishreyfingarinnar, sem væru
karlmannahatarar, gerðu uppreisn gegn
guðdóminum og væru ókvenlegar, eru
ekki mjög frábrugðnar nútímaviðhorfum,
sem telja negrann vera eins konar óæðri
mannveru, næsta frumstæða, eða verka-
lýosforingj ann vera hættulegan stjórn-
leysingja.
Þær nafngiftir, sem þessum forvígis-
konum og hreyfingunni yfirleitt voru
valdar, náðu alténd að dylja þá stað-
reynd, að kvenréttindahreyfingin var
umbylting. Þar var margt yfirdrifið og
öfgafullt eins og í hverri annarri bylt-
ingu, en öfgarnar sýndu einmitt glögg-
lega hve byltingin var nauðsynleg. Sum-
ar þessara kvenna tileinkuðu mér nýjan
máta í klæðaburði, sem var öldungis
ekki i hefðbundnum stíl, en hann var í
þeirra augum talandi tákn um ófrelsi og
þvingun. Þær gengu stuttklipptar og
reyndu að líkjast karlmanninum í fasi
og framgöngu. Höfundur tekur samt
fram, að þær hafi verið langflestar, sem
ekki gerðu neinar tilraunir til þess að
bera utan á sér tákn um þá baráttu, sem
þær höfðu tekizt á hendur.
Hún minnir á það, að forystukonur
kvenréttindabaráttunnar í Bandaríkjun-
um voru óvenju skörpum og fjölþættum
gáfum gæddar og höfðu alhliða staðgóða
menntun til að bera. Sumar þeirra voru
48