Andvari - 01.04.1960, Side 14

12
EINAU H. KVARAN
ANDVARI
fleiri leikbrögð listar sinnar liefur Einar lært eða tamið í skóla blaðamennsk-
unnar, sem hefur þó einkum haft áhrif á stíl hans, líklega gert hann lang-
dregnari og endurtekningasamari, en jafnframt liprari, léttari, leiknari.
Annars samdi Einar ekki mikið jafnframt ritstjórnarstörfunum, áratuginn
í Vesturheimi aðeins tvær smásögur og næsta áratuginn heima sex, en er þá
í sýnilegum vexti. Við aldamót eða rétt upp úr þeim birtir mjög yfir rithöf-
undarsögu hans. Dómur Brandesar (1900) lýkur til fulls upp augum íslend-
inga fyrir hæfileikum bans. Og hann gefur út fyrsta sagnasafn sitt (1901),
Vestan hafs og austan, sem var þrjár afbragðssögur, Vonir og Litli-Hvammur
(hvorttveggja í 2. prentun) og Örðugasti hjallinn. Þetta er yndisleg bók —
ef mér leyfist að gera hér persónulega játningu, þá er þetta sú bók Einars,
scm mér þykir einna vænst um.
Litla-Hvamm hafði Einar samið suður á Korsiku (í Ajaccio, fæðingar-
borg Napóleons rnikla), er hann dvaldist þar vetrarlangt (1896—97) sér til
heilsubótar við brjóstveiki. Þetta er cin af allra beztu sögum Einars, þróttur
afturbatans rnagnar hana að hressileik og karlmennsku, og blýju og fjörgjafa
Miðjarðarliafsloftslagsins leggur yfir þessa íslenzku sveitasögu án þess að valda
þar nokkrum ólíkindum; þetta er þvcrt á móti ein af íslenzkustu söguin Einars
að ytra svip. Annars er efnið bér enn um rétt einstaklingsins til lífshamingju.
En í sögunni er tvennt, er sýnir, á hvílíkum tímamótum Einar stóð hér.
Annars vegar er í anda raunsæisstefnunnar hvöss þjóðfélagsádeila á misrétti
manna og misbcitingu valdsins. En liins vegar leitar einnig mjög á höfundinn
umhugsunin um eilífðarmálin og eðli guðs, hér þó í spurn, scm Einar átti
síðar eftir að svara, eins og vikið verður að í lok þessa máls.
Orðugasti hjallinn er fyrsta og ein helzta íslenzk sálkönnunarsaga, að svo
miklu leyti sem telja má, að við eigum nokkuð þeirrar tegundar í bókmenntum
okkar. Kona rekur þarna sundur sálarlíf sitt, lýsir ást sinni og söknuði, bar-
áttu og reynslu, er elskbuginn liafði brugðizt benni í glaumi stúdentsáranna
og hún gengið að eiga æskufélaga þeirra beggja, vandaðan og ótortrygginn
hversdagsmann, sem hún unni ekki. En þegar æskuástirnar fornu blossa upp
við nýja samfundi, fær samvizkan og virðingin fyrir karlmennsku og hjarta-
hreinleika manns hennar unnið bug á ástarástríðunni, viljinn liamið tilfinning-
arnar, en þó ekki sigrað þær, því að í elli sinni og ekkjudómi þráir hún sam-
fundi annars heims — við unnustann foma, en ekki við eiginmanninn. 1
þessari sögu hefur skyldurækt, samvizka og fórnarlund betur en sú eigin-
gjarna uppfylling lífshamingju, sem Einar liafði haldið fram í sumum fyrri
sögrinum. Frjálsræðinu eru takmörk sett af ábyrgðinni gagnvart öðrum. Eðli
sitt má tcmja, en ekki sigra. En í eilífðinni fái þó innsta eðlið notið sín.