Stúdentablaðið - 01.12.1954, Síða 14

6
STÚDENTABLAÐ
ef konungur gefur jarl til íslands með slíku
skilorði sem konungi sýnist með guðs forsjá
og góðra manna ráði“ (N. gl. L. II. b., nr. 14,
bls. 403).
Jarlsdómur á Skotlandseyjum.
Skozku eyjarnar komust undir Noregs kon-
ung á 11. öld, og voru Orkneyjar jarlsdæmi,
en smákóngar ríktu á Suðureyjum. Meðan
borgarastyrjöld geisaði í Noregi á 12. öld, losn-
aði mjög um tengslin milli þessara landa, en
sambandið hélzt þó að nafni til. Ef ófriður kom
upp milli höfðingja á eyjunum eða eygjaskeggj-
ar lentu í stríði við Skota, þá rifjaðist upp fyrir
þeim jörlum og kóngum, sem svarið höfðu
Noregskonungi hollustueiða, að þeir voru undir
norsku krúnunni og leituðu norsks flotastyrks
gegn andstæðingnum. Eyjaskeggjar stóðu í upp-
reist gegn Sverri konungi 1193—94, en Har-
aldur Maddarðarson, Orkneyjajarl, baðst griða,
þegar Sverrir bjóst til að fara með her á hend-
ur honum. Þá svipti konungur jarl öllum yfir-
ráðum á Hjaltlandi, en setti þar norska sýslu-
menn. Orkneyjum hélt jarl, en missti þar all-
mikið af tekjum sínum, og norskir sýslumenn
voru settir þar til yfirstjórnar við hlið hans.
Eftir dauða Sverris kom aftur til uppreistar á
eyjunum, en þær urðu ekki hættulegar yfir-
ráðum Norðmanna, af því að nú steðjaði hætta
að þessum löndum úr nýrri átt. Veldi Skota-
konungs hafði vaxið allmjög um þessar mund-
ir, og skozkir stórhöfðingjar sóttu til yfirráða
í norðri og vestri. Eyjaskeggjar þurftu því að
velja, hvort þeir vildu heldur lúta Norðmönn-
um eða Skotum, og þeir völdu þá, sem fjær
lágu; þeir voru komnir í úlfakreppu og gátu
ekki haldið fornu sjálfstæði og máttu ekki eyða
orku sinni í innbyrðis óeirðir, ef þeir áttu ekki
að verða algjörlega landræningjum að bráð.
Norðmönnum reyndist þó um megn að halda
Suðureyjum til lengdar. Hákon gamli gerði út
mikinn flota 1263 til þess að hrinda þar ágengni
Skota, en árangur herfararinnar varð lítill, og
Hákon lézt í þeirri för. Flotaveldi Noregs varð
allfrægt af för þessari, en Magnúsi lagabæti var
ókleift að leggja í nýjan leiðangur einungis til
þess að auglýsa norska sjóveldið. Hann gekk
því til samninga við Skota og seldi þeim eyj-
arnar 1266 fyrir allháa upphæð, sem var reynd-
ar aldrei greidd, og Skotakonungur skyldi
greiða honum 100 merkur silfurs í skatt af
eyjunum á ári. Noregs konungur gefur því upp
syðstu skattlönd ríkisins, um leið og hann
tryggir norsk yfirráð á eylöndunum í norðan-
verðu Atlantshafi, Islandi og Grænlandi.
Greinirinn.
A 13. öld verður veldi jarla í norska ríkinu
miklu minna en það hafði nokkru sinni áður
verið; þeir hverfa úr sögunni heima í Noregi
cg eru neyddir til þess að láta af höndum mik-
inn hluta af tekjum sínum og völdum í skatt-
löndunum. Jarlstignin hélzt lengst í Orkneyj-
um, af því að þar þurfti eins konar þjóðhöfð-
ingja á staðnum til þess að hamla gegn skozkri
ásælni, en fátt hefur verið fjær norskum höfð-
ingjum en efla jarla til valda á Islandi og Fær-
eyjum. Reynslan af jörlunum kemur skýrt fram
í hirðskrá Magnúsar konungs, sem áður var í
vitnað; þar kemur bæði fram reynsla konungs
og almúgans, „að sjaldan hafi réttur smælingj-
ans við það batnað, að margir hafi yfirboðarar
verið í senn“. í Ólafs sögu helga lætur Snorri
Sturluson Hrærek konung á Heiðmörk segja
á stefnu fylkiskonunga, þegar um það er rætt
að taka Ólaf til konungstignar í Noregi: „Satt
er það, að mjög er niður fallið ríki Haralds kon-
ungs hins hárfagra, er enginn hans ættmaður
er yfirkonungur í Noregi. Nú hafa menn hér
í landi ýmiss við freistað. Var Hákon Aðal-
steinsfóstri konungur, og undu allir því vel.
En er Gunnhildarsynir réðu fyrir landi, þá
varð öllum leitt þeirra ofríki og ójafnaður, að
heldur vildu menn hafa útlenda konunga yfir
sér og vera sjálfráðari, því að útlendir höfð-
ingjar voru þeim jafnan fjarri og vönduðu lítt
um siðu manna, höfðu slíkan skatt af landi
sem þeir skildu sér“ (ísl. fornrit XXVII., Hkr.
útg. 1945, bls. 47).
Það sjónarmið kemur nckkrum sinnum fram
hjá bændum á Sturlungaöld, að bezt sé að
hafa enga höfðingja, þeir eru ekki stjórnleys-
ingjar, en vilja efla allsherjarþingin. En verði
þeir að sitja uppi með einhvern höfðingja, þá
fylgja þeir framsýnustu einveldi, það sýnir at-
burðasaga Sturlungaaldar. Arið 1262 varð ljóst,
að þessi höfðingi yrði ekki innlendur, en við
það breyttist viðhorf bænda til höfðingjanna
að nýju. Héðan í frá var þeim ekki neitt keppi-
kefli að efla innlendan einvaldsherra, norska
konungsvaldið hafði fengið sig fullreynt á slík-
um höfðingjum, og í landinu voru fornar stjórn-