Stúdentablaðið - 01.12.1957, Síða 13

STÚDENTABLAÐ
3
SIGURBJORN EINARSSON prófessor:
Andlegt frelsí - frelsí andans
I
Maðurinn veit til sín um leið og hann skynjar
frelsi sitt, hann fæðist á þeirri stundu, sem hann verð-
ur frjáls. Það er eitt frumeinkenni mennskrar veru,
að hún er laus úr þeim álögum náttúrunnar, sem dýr-
ið lýtur, hún fær þá meðvitund um sjálfa sig, að hún
greinir sig frá umhverfi sínu, kemst í athugandi og
hugsandi afstöðu til þess. Þótt hún sé allt um það á
ýmsan veg viðjuð af aðstæðum, veit hún, að hún
hefur tekið á sig ábyrgð á lífi sínu. Hún hefur öðlazt
vakandi hugsun í stað ómeðvitaðra eðlisviðbragða,
gerir sér grein fyrir því, að hún hefur vilja, sem verð-
ur að láta til sín taka gagnvart atvikum og aðstæðum
daglegs lífs og hefur atkvæði um það, hvernig henni
farnast.
Frelsisvitund er sem sé eitt þeirra frumatriða, sem
skilja á milli manns og dýrs. Um það verður vart
deilt, ef reynt er að gera sér grein fyrir sérkennum
mennskunnar, þótt skoðanir skiptist um hitt, hversu
víðtækt frjálsræðið sé og hvernig það standi í sam-
bandi við eðli tilverunnar í heild og dýpstu rök
mannlegs lífs. Þar verða fyrir trúarleg og heimspeki-
leg íhugunarefni.
Frelsi og ábyrgð eru samstæður, spunnar saman í
eitt, óaðgreinanlegar. Vera, sem lýtur nauðung, hvort
sem hún fylgir blindri eðlisleiðslu eða er, án eigin
tilverknaðar, kúguð af ytra valdi, ber ekki ábyrgð á
gjörðum sínum, þótt hún kunni einmitt þá að lifa
frelsi sitt með gagntæku móti í uppreisn huga síns
gegn því, sem hún er neydd til að fremja. Án frelsis
engin ábyrgð. En það má líka snúa þessu við: Án
ábyrgðar ekkert frelsi, því að frjálsræði, sem er
ábyrgð horfið, hefur afneitað sjálfu sér. Ábyrgð án
frelsis er „tóm“, frelsi án ábyrgðar er „blint“, svo að
notað sé orðalag Kants um önnur hugtök.
Maðurinn fæðist um leið og hann vaknar til vit-
undar um frelsi sitt og hann deyr um leið og sú vit-
und slokknar. En frelsið skynjar hann sem mögu-
leika á því að velja og hafna. Þar er ábyrgðin fólgin.
Biblían veit, hvað hún er að fara, þegar hún segir, að
í sömu andrá og maðurinn varð til, hafi hann fengið
vitneskju um boð og bann. Án slíkrar vitundar hafði
hann ekki lifað frelsið og ekki vaknað til mannlegrar
tilveru. Hitt er vitnisburður um það háa mið, sem
Biblían setur mannlegu lífi, er hún segir, að maður-
inn hafi brugðizt þeirri ábyrgð, sem frelsinu fylgir.
En sú meðvitund mannsins, að hann ráði nokkru
verulegu um líf sitt og afdrif, — en sú meðvitund er í
órofa sambandi við þann greinarmun, sem homo
sapiens gerir á sjálfum sér og umhverfi sínu, — hef-
ur verið driffjöður í lífsbaráttu hans og þroskaþrá.
Um leið og náttúran verður andlag vakandi skynjun-
ar og hugsunar, hefst vitandi sókn á hendur henni í
því skyni að gera sér hana undirgefna og verða
frjálsari gagnvart henni. Siðmenning (civilisation)
er árangur þeirrar sóknar. En menning (kultur) er
fólgin í verðmætum, sem eru óháð beinum lífsþörf-
um, landnám í hugarheimum, hugsýnir fegurðar,
sannleiks og góðleiks, sem leita tjáningar í listrænni
og vitsmunalegri viðleitni, í trúarlegri íhugun og til-
beiðslu, í siðgæðislegu mati. Og það er á þessum
sviðum, sem maðurinn lifir dýpst vanda og vegsemd
frelsis síns.
Viss siðmenning er skilyrði þess, að menning geti
tekið út verulegan vöxt. En þær eru þó ekki sameðla
systur. Háþróuð siðmenning er ekki alltjent frjó í