Stúdentablaðið - 01.12.1969, Blaðsíða 26

Einmenningskjördæmi
Grein eftir
Sigurð Gizurarson, lögfrœðing.
Síðustu einmenningskjördæmin hér á landi
voru lögð niður árið 1959, þegar landinu var
skipt niður í nokkur stór margmenningskjör-
dæmi með hlutfallskosningum.
Á þessum tímamótum þögnuðu samt ekki í
eitt skipti fyrir öll þær raddir, sem halda hinni
gömlu skipan á loft. Enn sakna margir þing-
málafundanna, sem óaðskiljanlega fylgdu gamla
fyrirkomulaginu, þess baráttuhita og orðsnilld-
ar, sem lyfti þessum samkomum upp yfir grá-
mollu hversdagsins. Enn þá sakna margir af
eldri kynslóðinni þessara mannamóta, þó að
nú megi stytta sér stundir við sjónvarp og margt
fleira. En hér er meira um að vera, en fjölbreytni
mannlífsins.
Reglur um kosningarétt eru möndullinn í
stjórnskipun hvers lands, þar sem lýdrceði ríkir.
Á þeim veltur mikið, hversu stjórnarskrár að
öðru reynast. Að hyggju fróðra manna markar
kjördæmaskipunin djúp spor í allt þjóðmálalíf
þess lands, þar sem hún er í gildi.
í hverju einmenningskjördæmi um sig er
kosið um eitt þingsæti. í þeim er venjulega við-
haft meirihlutaatkvæði, þ.e. sá hlýtur kosningu,
sem flest fær atkvæðin, og jafnt þó að hann fái
miklu færri en helming greiddra atkvæða. Menn
tala um tiltölulegan meirihluta. Sumsstaðar
bregða menn samt á það ráð að láta kjósa aftur,
ef enginn fær meira en helming greiddra at-
kvæða í fyrri umferðinni. í síðari umferð draga
venjulega flestir aftur framboð sitt nema tveir
sigurstranglegir frambjóðendur, sem til úrslita
keppa. Meirihlutaatkvæði í einni umferð í ein-
menningskjördæmum er tíðkað i móðurlandi
þingræðisins, Bretlandi, og svo í Kanada og
Bandaríkjum Norður-Ameríku. í fimmta lýð-
veldinu franska er notað meirihlutaatkvæði í
tveimur umferðum í einmenningskjördæmum
frá því á árinu 1958.
Á bernskudögum lýðræðisins í flestum lönd-
um Vestur-Evrópu á öndverðri 19. öld létu
margir hugsjónamenn sér einkar annt um að
efla og fullkomna lýðræðið sem mest þeir máttu.
Þeir óttuðust ofríki meirihlutans. Þá var fundin
upp aðferð hlutfallskosninga, sem skyldi miða
að því að vernda rétt minnihlutanna til áhrifa og
þátttöku í stjórn landanna. Kjósa skyldi um
mörg þingsæti í stórum margmenningskjördæm-
um og úthluta þeim til flokkanna í réttu hlut-
falli við kjörfylgi. Þessi skipan var fyrst tekin
upp í Belgíu árið 1899 og síðan víða í Evrópu
m.a. á Norðurlöndum. Til hlítar var sú skipan
lögfest hér á landi árið 1959.
Kosningatilhögunin hefur áhrif á flokka-
skipun lands, þar sem hún gildir. a. Því er haldið
fram, að hlutfallskosningar stuðli að mörgum
flokkum, sem séu óháðir hver öórum. Ef þjóð-
félagsaðstæður að öðru leyti ýta undir sundrung,
getur slíkt orðið hættulegt, leitt til stjórnleysis
og síðan kannski einræðis. Dæmi : Atvinnuleysi
og önnur óáran hrjáði Weimarlýðveldið þýzka
og setti stjórnarfarið úr skorðum á árunum
1920-30. Kosningatilhögunin stemmdi alls ekki
stigu við flokkafjölguninni. Árið 1933 þegar
Hitler komst löglega til valda, lagði hann niður
alla flokka nema nazistaflokkinn, en flokk-
arnir voru þá orðnir helmingi fleiri en árið 1919.
b. Menn telja, að meirihlutaatkvœði í tveimur
umferóum í einmenningskjördœmum stuó/i aó
mörgum flokkum, sem oft séu háðir hver öðrum.
í fyrri umferðinni bjóða flestir flokkarnir fram
sjálfstætt í von um aukið fylgi. í síðari umferð
reyna minnihlutaflokkarnir að sameinast um
framboð gegn stærsta flokknum, og hann leitast
einnig við að afla sér bandamanna. Þessu ber
vitni reynslan í keisaradæmi Þýzkalands fyrir
1919, í þriðja lýðveldinu franska og sömuleiðis
í því fimmta eftir valdatöku de Gaulle 1958.
c. Þá telja menn, að meirihlutaatkvœði í einni
urnferð í einmenningskjördœmum stuðli að tveim-
ur stórum Jlokkum, er um vö/din keppi. Sú hefur
reynslan orðið i Bretlandi, Kanada og Banda-
ríkjum Norður-Ameríku. Kjósendur kinoka sér
við að kasta atkvæði sínu á glæ með því að kjósa
smáflokka, en freistast til að taka þátt í úrslita-
snerru milli tveggja frambjóðenda stóru fiokk-
anna.
Kosningatilhögunin hefur vafalítið áhrif á
stöóuframbjóðenda. Einmenningskjördæmi leiða
að öðru jöfnu til dreifingar valdsins, og nánari
tengsla milli kjósenda og þingmanna. í fáeinum
kjördæmum ná vissir frambjóðendur svo mikl-
um vinsældum, að þeir hljóta kosningu þrá-
sinnis, hvað sem gengi flokks þeirra annars
líður. Persónufylgi þeirra nær langt út fyrir
flokksraðir. Þeir verða sterkir þingmenn, sem
STÚDENTABLAÐ
26