Fálkinn - 21.06.1930, Qupperneq 17

FÁLKINN
17
O •■"Hllli, '■ o -"llllii," o ‘"'llllli," O ""111111,■■ O ""lllllr O -"111111,'■ O ""Illlli," O -"llllli," O fmiiir O ""lllln," O -"lUllu- o -•■IIIIU., o -•'IUiu," 0 O -"lllllr O -"llllu.- O -•■I|||U>- O -fflllir O -"llllli," O ""Illlli'" O -"HHli'" O ""'Ulli'" O -"llllli," O ""Illlli'" O -"llllli'- O -"llllli'" O -"llllu- o
! !
j Reykjavík árið 1830. j
<> Eftir: díi Jón Helgason, biskup. o
o -"iiiiii,- o -1111111- o ""niiii'" o ""niiii'" o ■■"iiiin'" o ""niiii- o -"iiitii," o ""iiiin'" "«iiiiii." o o "uuii.- o ""iiini- o o ""iniu- o ""iiiiu." o ""iiiiu- o ""min-o ""Hiiu- o -"uiiiu- o oninin" o
[Að' hjsa Reykjavik í dag grði
of umfangsmikið, ef sú lýsing œtti
að koma að tilætluðum notum í
stað þess hefir „Fálkinn" beðið
dr. theol. Ján IJelgason biskup um
að bregða npp litilli mgnd af höf-
uðstaðnum eins og hann var fgrir
rjettri öld og fer tgsingin hjer á
eftir. — Ritstj.].
Vnfnlítið mundi oss, sem nú lifum
i höfuSstnð íslands, þykja orðin ærið
mikil breyting á honum frá þvi er var
árið 1830, cf líta mættum þau 100 ár
afiur í tímann og bera útlit hans nú
snman við það, er þá var. Oss mundi
þykja liarin ærið tilkomulítill af höf-
uðslað að vera. Eins má á hinn bóg-
inn teljn þnð víst, að mættu þeir, sem
þá lifðu hjer í bæ, líta upp úr gröf-
um sínum og virða fyrir sjer Itöfuð-
staðinn eins og hann er nú, þá numdu
þeir naumast kannast við, að þar væri
sami höfuðstaðurinn og við þeim
blasti fyrir hundrað árum. Svo hef-
ir bærinn gjörbreyst á öldinni, sem
liðin er siðan. Það mun þá líka ó-
liætt að segja', að sá hefði ekki þótt
spnmannlega vaxinn, sem árið 1830
liefði sagl ]>að fyrir, að höfuðstaður
vorælti fyrir höndum á næstu liundr-
að árum aðra eins þrótm og annan
eins vöxl og komið hefir á daginn.
Árið 1830 voru íbúar Heykjavíkur-
kaupstnðar 540. Eflir því hcfir ibúa-
tnlan fimlugfaldast á þessum 100 ár-
um. sem síðan eru Iiðin. Þó cr engan
vcginn óhugsandi, að einhverjum þá
lifandi manna hafi blöskrað sá
„mannfjöldi“ allur og fundið ekki
síður en nkirgum finst nú ástæða til
að spyrja: Hvar ællar þclta að lenda?
k'lalarmál bæjarins hefir'i ]>á daga
vart verið meira en Vio þess, sem
það er nú. Að rjettu lagi var ekki
annað talið til bæjarins en sjálf
kvosin, er takmarkaðist af Þingliolt-
unum að austan og íúnunum (Ullar-
stofu- og Götuhúsatúnunum) að vest-
an. Þcir, sem bjuggu fyrir utan þær
takmarkalínur, voru taldir að húa
„fyrir austan“ eða „fyrir vestan bæ“.
í kaupstaðnum voru þá alls 32 ibúð-
arhús og af þeim aðeins eitt steinliús,
scm sje „kóngsgarður" eða stiftamt-
mannsíbúðin, sem þá var (nú stjórn-
arráðshúsið). Hin húsin öll voru ein-
lyft timburhús, allflest bikuð að utan.
Einnig voru húsþökin flest öll úr
timbri, listalögð; skífa þektist ekki,
en „spónn“ var á einstaka liúsi. Kvist-
ar á húsum tíðkuðust ekki í lík-
ingu við það, er síðar varð; en smá-
kvistar á miðju þaki voru á stærri
húsunum, til þess að fá birtu á loft-
liæð húsanna. Útidyr að gölu voru
venjulega á miðri framhlið, en að baki
skúrar. Sambygð hús þektust ekki og
fylgdi allmikil lóð hverju húsi. Það
sem óbygt var af lóðinni, var notað
undir kálgarða. Trjárækt þektist alls
ekki lijer fyr en Hans Baagöe kaup-
maður sest lijer að um 1840.
Fyrir „ofan Iæk“ var aðeins eitt
íbúðarhús, sem sje stiftamtmannshús-
ið. Allar gðrar íbúðir í þeim hluta
kaupstáðarins voru torfbæir. Mynd-
uðu bæirnir sumstaðar hvyrfingu.
Svo var t. a. m. um Þingholt; voru
]>að sex kot, sem því nafni nefndust
og var hvert þeirra til aðgreiningar
þ'á hinum kent við þann, cr þar bjó
°8n bæinn átti (Loflsbær, Valgerðar-
rirer, Sigvaldabær o. s. fr.). Stöðla-
kot ncfndust fjögur kol, Skálholtskot
Þrjú. Auk þeirra voru einstök smá-
hýsi lijer og þar (t. a. m. Garðshorn
— þar scm nú er Bankastræti 7 —
Litlibær (nú Laugavegur 2), Ofan-
leiti, Magnúsarbær og Bergstaðir).
Á Arnarhólstúni norðanverðu var
Sölvahóll en fyrir austan túngarð:
Nýibær (cða Nikulásarkot), Jenskot
(cða Klöpp), Vindheimar og Mið-
liús. Er þá talin öll bygð í auslur-
hluta bæjarins.
í sjálfri kvosinni frá læknum að
austan og vestur í Aðalstræti var
aðalbygð kaupstaðarins. Að rjettu
lagi voru göturnar aðeins þrjár
(Strandgata, Langastjett (nú Austur-
stræti) og Aðalstræti) og nokkrar
þvergötur eða „sund“. 1 kvosinni voru
flest öll hús úr timbri. Þó voru nokk-
urir torfbæir, t. a. m. Lækjarkot fyr-
ir austan kirkjuna, Grænibærinn við
Löngustjett fyrir norðan götuna, and-
spænis svonefndu Skraddarahúsi
(þar sem nú er ,,ísafold“), og svo
suður af AðalStræti: Smiðjan (nú Ás-
byrgi), Brúnsbær, Teitsbær og Suð-
urbærinn. Fyrir vestan Aðalstræti var
rjett óslitin torfbæjaröð norður að
sjó (Grjótabæirnir, Finnbogabær,
Sandhollsbær, Hákonarbær o. s. frv.),
alt litið ásjálegar byggingar, flest með
fiskhjöllum sem útihúsum . En á
steingörðunum i kringum kotin blöstu
við manni brókarlrjen, sem tákn
þeirrar atvinnu, sem rekin var af
þeim, er þar rjeðu húsum. Vestur af
þessari lorfbæjaröð tóku við „túnin“,
þ. e. Götuhúsatún og Hliðarliúsatún
með tilsvarandi bæjum, suður af
þeim Landakotstún og austur af því
aftur Ullarstofutún og Hólavöllur
með Hólakoti og Melshúsum, en þar
fyrir sunnan var Melkot næst Tjörii-
inni, þar sem nú er ráðherrabústað-
urinn. „Fyrir vestan bæ“ voru svo
Hliðarhúsin nyrst og Ánanaust vest-
ur af þeim, þá Garðhús og Sel. En
ofar í hollinu voru býlin: Hali,
Skakkakot og Stórihóll. Á hátúninu
var Landakot (þar bjó þá Margrjet
Andrea Knudsen, ekkja Lars Knud-
sens kaupmanns, með börnum sínum)
og litlu veslar Litla-Landakot, en
fyrir sunnan það Melurinn (þar sem
nú er Ás og Hof við Sólvallargötu)
og lítið austar Akurgerði.
Af timburhúsum i kvosinni var fátt
stórhýsa. Einna stærst þeirra var
Bergmannsstofan við Aðalstræti( þar
sem síðar varð Landsprentsmiðjan,
nú Braunsverslun). „Biskupsstofan",
hinumegin við götuna beint á móti
Bergmannsstofu, þar sem Geir bisk-
up Vídalín hafði búið, en nú bjó
ekkja hans (húsið stendur þar enn,
en er nú breylt í sölubúð, verslun
„Silla og Valda), og eins Lóskera-
húsið, sem 1830 nefndist Landfó-
getahús, því að þar hafði búið Ul-
strup Iandfógeti, en var þá orðið
bæjarins eign og í þann veginn að
verða barnaskólahús (nú: Andersen
og Sön), munu hafa þótt allslór hús
í þá daga. Næst sjónum (í Hafnar-
stræti sem nú er) voru sölubúðir
kaupmanna og íbúðir sumra þeirra
með tilheyrandi vörugeymsluhúsum.
Mundu sölubúðirnar nú á dögum
hafa þótt fremur fáskrúðugar bygg-
ingar; þó geymdu þær í þá daga
eins og siðar það, sem augað helst
girntist að sjá — útlendan varning
kaupmanna.
Um bæjarlífið er fáft að segja. Má
gera ráð fyrir að það hafi verið með
flestum þeim annmörkum sem vilj-
að hafa loða við smákauplún hjer á
landi fram á þennan dag. Kaup-
mannastjettin og verslunarþjónarn-
ir mótuðu allan bæjarbraginn. Þar
voru atkvæðamestu borgarar bæjar-
ins, sem litið var upp til af allri al
þýðu manna, enda reið á að eiga
hylli þeirra, þvi að bæði var til
þeirra að leita um lífsnauðsynjar
flestar, og lijá þeim var helst atvinnu
að fá, þegar ekki var róið til fiskj-
ar. Embættismennirnir í bænum
voru árið 1830 aðeins þrír að tölu:
Stiftamtmaðurinn L. A. Ivrieger,
landfógetinn Ulstrup og sýslumaður-
inn ólafur Hannesson Finsen. Fált
var þar annað lærðra manna búsett
það ár sem hjer ræðir um. Þó kunn-
um vjer að nefna tvo. Var annar
þeirra Halldór Thorgrímsen, sem um
tíma liafði verið settur sýslumaður
og var því venjulega kallaður „valds-
maður“, en mun nú liafa verið á