Fálkinn - 21.06.1930, Blaðsíða 24

24
F A L K T N N
vera stórar ef eftir þvílílcum á-
kvæðum hefir verið farið. Stærð
flestra tóftanna, sem nú eru til,
er kringum 380 til 400 ferfet, eða
þær eru c. 24 feta langar og 16
feta breiðar, en sumar eru mun
lengri. Útbjrggingar allstórar
liafa verið úr mörgum búðunum
og éinskonar útihús rjett bjá
þeim, mun minni en aðalbúðirn-
ar. Inngangur í búðina liefir verið
á gafli eða á miðjum langvegg.
Austfirðingar og Þingeyingar
hafa oftast átt búðir sínar austan
ár, en aðrir Norlendingar vest-
an hennar, eins og Vestfirðingar
og Sunnlendingar. Yfir Öxará
hefír legið ein brú að minsta
kosti og virðist hafa verið vönduð
og ramger, eftir þvi, sem af er
sagt. En frásagnir um slikt eru
fáar og óljósar í lieimildum.
Þótt á Alþingi væru þannig
liöfuðstöðvar löggjafar og dóms-
valdsins og miðstöð hins lielsta
fjelagslífs og samkvæmis var AI-
þingi ekki eina þingsamkoma
þjóðarinnar. Jafnframt voru til
önnur þing, fyrir einstaka lands-
hluta og voru þau í sambandi
við Alþingi og Iiáð því, en höfðu
annars sem samkomustaðir við-
llka gildi fyrir fjelagslíf síns um-
dæmis eins og Alþingi liafði fyrir
alt landið. Þannig voru haldin á
undan Alþingi hin svoncfndu
vorþing í hverju umdæmi (þingi)
bæði til undirbúnings undir Al-
þingisstörf og til sjálfstæðra
dómstarfa. Minjar þessara þing-
staða eru ennþá viða til. Svipuð
hjeraðaþing voru einnig Iialdin
að Iiaustinu til, að Alþingi loknu
og kölluð „leið“ og var þar skýrt
frá því, sem fram hafði farið á
Alþingi.
Það stjórnmála- og fjelagslif,
sem fram fór lieima í hinúm ein-
stöku sveitum var einnig merki-
legt og sjerkennilegt að ýmsu
leyti. Sveitarfjelögin höfðu sem
sje mjög víðtæka sjálfstjórn, ó-
liáða Alþingi eða alríkisvaldinu.
Þannig gátu 20 skattbændur eða
fleiri myndað sjerstakt sveitar-
fjelag. Þessi sveitarfjelög voru að
vissu leyti einstök í germönsku
þjóðskipulagi og rjettarfari sam-
tíma síns, en sumt um löggjöf
þeirra er ennþá óljóst. Með sveit-
arfjelögunum komu íslendingar
sem sje á hjá sjer sjerkennilegu
samvinnu- og samábyrgðarskipu-
lagi um framfærslu eða styrk
þurfamanna og um gagnkvæma
ábyrgð á búpeningstjóni og sköð-
um af eldsvoða. Málum sveitar-
fjelagsins var stjórnað af 5
manna „samkomu“.
Þannig eru liöfuðdrættirnir í
hinu forna þjóðskipulagi fslend-
inga. Stjórnarskipun þeirra var
að ýmsu leyti frumleg og merki-
leg. f skjóli hennar óxþjóðlíf, sem
á blómaárum sínum var þróttmik-
ið og frjósamt og lagði af mörk-
um skerf, sem liefir orðið lifandi
máttur í heimsmenningu vest-
rænna þjóða. Og það Alþingi,
scm var miðdepill þcssa þjóð-
skipulags liefir lifað umskifti ald-
anna og er nú elsta löggjafarþing
lieimsins.
Þcgar menn minnast Alþingis
í sambandi við þá minningarhá-
tíð, sem nú er haldin, er það fyrst
og fremst hið „forna“ þing, sem
liugurinn hvarflar til. Þetta er að
ýmsu leyti skiljanlegt. Menn
hugsa til uppruna þingsins og til
þcirra alda í æfi þess, þegar það
stóð með mestum blóma, sem
kallað er, þegar það var stjórnar-
farsleg og að ýmsu leyti menn-
ingarleg miðslöð í frjálsu og
sjálfstæðu lýðríki. Á cndurrcisn-
artímum siðustu alda og fram á
þennan dag hefir lofgerðin um hið
forna Alþingi lýðveldisins verið
notuð sem einhver helsta lyfti-
stöng þjóðarmetnaðarins, notað
til hvatningar í baráttunni fjæir
stjórnarfarslegu og þjóðernislegu
frelsi og fullveldi. Þessa gætir
þegar nokkuð hjá endurreisnar-
frömuðum átjándu aldarinnar og
jafnvel fyr, en nær hámarki sínu
í starfsemi Jónasar Hallgríms-
sonar, hámarki sínu bæði að því
er snertir skáldlega hrifningu
sjálfs hans og áhrifin á hugsun-
arh.átt þjóðarinnar. Engum ein-
um manni öðrum en Jónasi Hall-
grímssyni er meira að þakka, eða
að kenna, sú glæsilega mynd hins
forna þings og helgi Þingvalla,
scm nú um langt skcið hcfir vcr-
ið yfirgnæfandi almcnningsálit
íslcnskrar þjóðar.
Þinghald scinni aldanna hcfir
oftast slaðið í skugga þcirraljósa-
dýrðar og lofs, scm fallið hcfir
á forna þingið. Þelta á að minsta
kosti við um þinghaldið frá lok-
um lýðríkistímans og fram að
endurreisn þingsins á 19. öld, eða
þær aldir, sem vcnjulega hafa
verið taldar linignunar og niður-
lægingaraldir íslenskrar sögu. Að
sumu leyti var þinghald þessara
ára heldur ckki eins sögulegt, og
oft var áður fyr, þingskipulagið
og þjóðskipulagið í upplausn og
riðlun og álirif þingsins og þjóð-
legra krafta þess í hnignun. Þing-
ið, sem átti að vera vígi þjóðlegra
framfara og vopn íslensks frels-
is varð meira og meira að verk-
færi erlends valds til þess að
lama framfarir og hefta frelsið.
Þingið varð æ vesælla eftir því
sem árin liðu, misti aðdráttarafl
sitt og virðingu sina hjá þjóðinni.
Innri ástæður og ytri fylgdust að
til þess að sjúga úr þvi merginn,
erlendur yfirgangur og innlent ó-
samlyndi og vesalmenska.
En sum þau þing, sem verst
og sárast liafa ráðið örlögum
þjóðarinnar voru háð á þessum
öldum. Þá fór stundum fram
sumt það, sem opinberu lífi ís-
lendinga er til hvað minstrar
sæmdar. Viðnámsleysi þeirra, úr-
ræðaleysi og forustuleysi varð þá
stundum berara en oft ella. En
alt um þetta má ekki gleyma því
að á þesum öldum voru líka hald-
in mcrk þing og að þar störfuðu
ýmsir menn, sem voru tillagagóð-
ir og oft engu ómerkari menn
eða ósögulegri en ýmsar sögu-
lietjur hinna fornu þinga.
Stutt yfirlit um þingskipunina
og þingstörfin frá síðari hluta 13.
aldar og fram á 19. öld sýnir
þetla nokkuð.
Landsmenn gengu Noregskon-
ungi á hönd á Alþingi 1262, og
var þá gerður „Gamli sáttmáli“
svonefndur um samband þeirra
og viðskifti. Upp frá þessu fara
stjórnarhættir landsins smám-
saman að breytast til mikilla
mirna og þar með staða þingsins
í þjóðskipulaginu og þjóðslcipu-
lagið sjálft.
Fyrsta breytingin verður 1271
er Aljnngi tók í lög Járnsíðu
(þingfararbálkinn og kafla úr
Erfðabálki), er þeir höfðu út
liingað Sturla Þórðarson og Þor-
valdur Þórarinsson. Með þessum
nýju samþyktum og Jónsbókar-
samþykt 1281 eftir talsvert þjark
tók hið gamla Alþingi miklum
stakkaskiftum og var sniðið upp
eftir norskum þingum. Lögberg
var þá að engu gert, fjórðungs-
dómar og fimtardómur teknir af.
Lögrjetta eiginlega ein eftir af
hinu forna þingi og fór eftir sem
áður með löggjafarvald og dóms-
vald með vissum takmörlumum.
Löggjafarvaldið var upp frá
þcssu hjá konungi og Alþingi í
samciningu. Reyndar gat Alþingi
haft löggjafarvald cilt og ihlut-
unarlaust af konungs hálfu og
taldi sig gela farið sinu fram
livað scm konungsboði liði, og
gcrði það stundum. En konungs-
valdið hjclt því hinsvcgar cinnig
fram, að það ætli löggjafarvald-
ið citt og íhlutunarlaust af Al-
þingis hálfu. Því hjelt t. d. Loð-
inn leppur fram af konungshendi
undir eins 1281. En upphaflega
var svo að orði komist í samning-
um Noregskonungs og íslendinga
að þeir skyldu „ná íslenskum
lögum“. Fræðimenn hefir annai’s
greint á um það hvernig skilja
beri hin nýju ákvæði um lög-
gjafarvald Lögrjettunnar. En í
framkvæmdinni varð úr þessu
reipdráttur milli lxins innlenda
Alþingisvalds og hins erlenda
konungsvalds og liöfðu ýmsir
betur framanaf. Fyrst í stað kom
konungur alloft ekki vilja sínum
fram um íslcnska löggjöf, lands-
mcnn hjcldu þá í rjelt Lögrjcttu
og virtu ekki þau lagaboð, scm
þcir samþyktu ekki sjálfir. En
svo fóru leikar um síðir, að lands-
menn báru skarðan lilut frá
borði. Konungsvaklið varð Is-
lendingum ofurefli og dró meira
og meira til sin löggjafarvaldið
úr höndum Alþingis.
Árið 1662 komst svo cinveldi
á, mcð erfðahyllingarciðunum,
sem unnir voru í Iíópavogi 18.
júlí það ár. Bciðast landsmcnn
þess þá í brjefi til konungs
að honum þóknist „vor gömul,
venjulcg og vcl fcngin landslög
frið og frclsi halda mcð þcim
rjetli, sem loflegir undanfaruir
Danmerkur og Noregskonungar
hafa oss náðugast gefið og veitt
og vorir foi’feður undir svar-
ist, og það i svo miklu sem eigi
er á móti jure majestatis, hvað
vjer vituin mcð góðri samvisku
ekkert finnast í vorum landslög-
um“.
Með þessu er konungi fengið
ótakmarkað einveldi til ákvörð-
unar um stjórn landsins og hann
varð eiixráður um skipun em-
bættismanna, hann hafði yfirráð
löggæslu og skatlaálagninga. En
þetta hafði með öðrum orðum
þau áhrif á afstöðu og vald Al-
þingis, að löggjafarvald þess var
nú afnumið og af því tekinn
rjettur til lögmannskosninga og
yfirráð þess yfir skattamálum.
Af þessu nýja einveldi í lög-
gjafarefnum leiddi svo það, að
kóngur gat breytt dómaskipun
Iandsins eftir vild, þó að liún eins
og hún var orðin samkvæmt
Járnsíðu og Jónsbók, gæti að vísu
að flestu leyti fallið inn í skipu-
lag einveldisins.
En skipulagið á dómsmálunum
var þannig, einnig eftir 1271, að
Lögrjetta ein hafði dómsvaldið,
sumpart sem fyrsti eða eini dóm-
stóll, en að öðru leyti sem áfrýj-
unardómstóll úr hjeraðsdómi.
Samt gat Lögrjetta ekki hrundið
lögmannsúrskurði úr hjcraði. Ef
lögmann og Lögrjcttu greindi á
skyldi bcra málið undir konung.
Scinna þvarr dómsvaldLögrjcttu
mcira og mcira svo að lögmcnn
urðu í raun og vcru cinir dóm-
endur, þó að svo hjeti að þeir
væru í Lögrjcttu og Lögrjctta
væri að því leyti við lýði. Seinna
(1563) var skipaður nýr æðsti
dómstóll á Alþingi og hjet yfir-
rjettur, en tók eiginlega ckki til
stax-fa fyr en undir aldarlokin
(1593). Dómendur voru fyrst 24,
síðan 12 og síðast 6.
Lögrjettuskipun var annars sú
á þessum tinnim, að þar sat full-
trúi konungs, lögmenn, 36 lög-
rjettumenn, biskupar og eitlhvað
af prestum og sýslumönnum.
Lögrjettumennirnir voru til-
nefndir af valdsmönnum kon-
ungs (lögmönnum). Lögmenn
voru forsetar lögrjettunnar. En
auk þessara eiginlegu lögrjettu-
manna átlu að sækja þingið all-
margir nefndarmenn, sem svo
voru kallaðir. Þeir voru bændur
sæmilega cfnaðir og skilríkir og
ferðafærir og voru þeir tilnefnd-
ir af sýslumönnum og var þing-
ferðin skylda, en borguð að
nokkru, með þingfarakaupi, sexn
var frá 4 aurum (fyrir Árncs-
inga) og upp í 16 aura (fyrir
suma Vestfii-ðinga). Seinna, cða
þegar kom fram á miðja 18. öld,
fór þingsókn þessara ncfndar-
manna nxjög út unx þúfur. Þeir
voru þá tilnefndir næstunx því
eiixgöngu í sveitunum kringum
Þingvelli. Þingfararkaupið var þá
2 ríkisdalir og dagpcningar 24
skildingar (samkv. tilskipun 16.
nóv. 1754).