Fálkinn - 21.06.1930, Síða 44

44
F A L K T N N
o o •"Uii' 0-‘lUi’0'uIU>-0 •tliM* O •‘IUi’ O •*%«• O •*%•• o ••Uk O ••%•• O ••%••©•*%.• ©•*%•••%*•© O •*%•• O ■*•**• O •*%•• 0-*'lU.'0 •*%-O -"Uw O -%|*0 •*'Ui- O •‘Ulw o -%-o •*%- o
*
$ ' i
1 5amuinnuhrEyfingin á Islandi. |
| Efiir Jónas ÞorbErgsson. I
? I
o ••%- O ••%- O-'Ui- o •■%.' O **%— O-'Ui- O *"I||- O •"Ui"' O •*%- O •*'lu- o •*%•• ■•'Ui-O •*%•■ O -%•• O •*%•• O -'Ui- O •*%• © •'%- O •*%-O -%- O •*U||- O •*'Ui- o
Samvinnuhreyfingin hefir ver-
ið merkur þáttur og áhrifaríkur
í þjóðmenningarsögu og viðreisn
íslendinga á öldinni, sem leið og
það sem af er þessari öld. For-
sögu samvinnufjelaganna má
rekja langt aftur í síðasthðna
öld. Hófust þá samtök bænda
víða um land, um að beita sam-
eiginlegum ráðum til þess að
draga nokkuð úr okri og yfir-
gangi danskra selstöðukaup-
manna, sem urðu um skeið ein-
valdir í verslunarefnum á landi
hjer, eftir að einokunarverslun
Dana var að fullu hrundið. Sam-
tök þessi hnigu að því einu, að
efna til samkepni milli kaup-
mannanna um verðtilboð.
Með verslunarhlutafjelögunum
við Húnaflóa* og Eyjafjörð* á
ofanverðri síðastliðinni öld mátti
telja að lirundið væri til veru-
legra muna illræmri yfirdrotnun
danskra selstöðukaupmanna
norðanlands. Og þó hvorugu fje-
laginu entist aldur til langframa,
var forganga þeirra hin merki-
legasta og átti drjúgan þátt í að
greiða götu samvinnufjelaganna,
sem á eftir komu.
Fyrsta kaupfjelag landsins,
bygt á hreinum samvinnugrund-
velli, hófst í Suður-Þingeyjar-
sýslu árið 1882. Forgöngumað-
ur fjelagsins og fyrsti fram-
kvæmdastjóri var Jakob Hálf-
dánarson hóndi á Grimstöðum
við Mývatn. Fjelagið var í fyrstu
pöntunarfjelag einvörðungu og
greindist í nokkrar sjálfstæðar
deildir. Starfaði fjelagið á hrein-
um lýðræðisgrundvelli. Samtök-
in voru bygð á gagnkvæmri til-
trú fjelagsmanna og sameigin-
legri ábyrgð þeirra fyrir fullum
skilum.
Samtök þessi voru risin af
ríkri hjeraðsnauðsyn, enda
sprottin algerlega úr íslenskum
jarðvegi og um sumt einskonar
frumsmíð á sviði fjelagsmála,
sniðin eftir landsháttum og á-
stæðum þeirra tíma.
Þessi byrjunarsamtök skutu
þegar greinum til næstu lijeraða
og risu upp á næstu árum fjelög
um Þingeyjarsýslur og Eyjaf jörð.
Merkastir fjelagsmálafrömuðir
Þingeyinga á þessu tímabili, aðr-
ir Jakob Hálfdánarson, voru þeir
Jón alþm. Sigurðsson á Gaut-
löndum, synir hans, Pjetur ráð-
herra og Steingrímur sýslumað-
ur, sjera Benedikt Kristjánsson
prestur í Múla, Einar alþm. Ás-
mundsson í Nesi, Benedikt
Jónsson hókavörður frá Auðn-
’ „Fjelagsverslunin við Húnaflóa“
og „Gránufjelagið“. J. P.
um,* og Sigurður Jónsson ráð-
herra í Ystafelli.
Skömmu eftir að samvinnu-
fjelögin risu upp í Þingeyjarsýslu
hófst ný alda í Dölum vestur.
Mestur frömuður þeirrar lireyf-
ingar var Torfi Bjarnason skóla-
stjóri í Ólafsdal. Hafði Torfi
dvalið erlendis og lilotið þar
kunnleik nokkurn af þessari fje-
lagsmálagrein, en var sjálfur ó-
sjerplæginn hugsjónamaður. í
Dölum og næstu hjeruðum var
jarðvegurinn undirbúinn af starf-
semi „Fjelagsverslunarinnar við
Húnaflóa“, sem hafði undir alt
svæðið frá Skagafirði og í Dali
suður. — Dalafjelagið náði og
fljótt viðáttumilcilli útbreiðslu og
starfaði á öllu svæðinu um Dali,
mestan hluta Snæfellsnessýslu,
austanverða Barðarstrandarsýslu,
Húnavatnssýslu vestanverða og
alt norður um Strandir. — Síðar
reyndist stjórn fjelagsins og
frainkvæmdastarfsemi þung í
vöfum. Klofnuðu þá smærri fje-
lög út úr aðalfjelaginu. Eiga flest
fjelög á þessu svæði ætt sína að
rekja til Dalafjelagsins.
Torfi Bjarnason átti frum-
kvæðið að stofnsjóðsmyndunum
í íslenskum samvinnufjelögum
og lagði þar með grundvöll að
framtíðarsjálfstæði og öryggi f je-
laganna. — Auk Torfa Bjarna-
sonar koma margir menn við
sögu fjelagsmálanna á þessu
svæði.
Skömmu eftir aldamótin síð-
ustu hefst ný alda í f jelagsmálum
bænda i Eyjafirði. Frömuður
hennar er Hallgrímur Kristins-
son. Árið 1906 umsteypir hann
lögum og skipun Kaupfjelags Ey-
firðinga, er hafði þá um tvo tugi
ára starfað sem pönlunarfjelag
og ekki hlotið verulegan þroska,
enda var komið fast að fjelags-
slitum, er Hallgrímur grípur inn
í. Hafði Hallgrímur Kristinsson,
að áeggjan Páls Briems amt-
manns, kynt sjer samvinnumál
Dana, sem voru um þær mundir
og eru enn ein mesta samvinnu-
þjóð Norðurálfunnar. Skipulag
það, er Hallgrimur tók upp, er
kent við frumherja hreyfingar-
innar, vefarana í Rochdale og
kallað Rochdale-skipulagið, en
fjelögin öðru nafni sölufjelög,
til aðgreiningar frá pöntunar-
fjelögunum. Höfuðmunur á
starfsemi fjelaganna er sá, að
þar sem pöntunarfjelögin leggja
megináherslu á lágt vöruverð á
hvcrjum tíma, hlíta sölufjelög-
* Ilann gaf samtökunum nafnið
„Kaupfjelag Þingeyinga". J. Þ.
in fremur almcnnu gangverði en
úthluta ársarði af viðskiftum
fjelagsmanna og kosta kappsum
myndun sjóða. — Rochdale-
skipulagið reyndist mjög sigur-
sælt, ekki einungis í Eyjafirði,
heldur varð það úr þessu fyrir-
mynd um skipulag þeirra fjelaga,
er síðar risu upp. Hafa og mörg
eldri fjelög tekið upp skipulag
þess.
Kaupfjelag Eyfirðinga er nú
stærst og efldast samvinnufjelag
á landinu. Hafa Eyfirðingar ver-
ið hepnir með eftirmenn Hall-
gríms Kristinssonar, Sigurð bróð-
ur hans og nú síðast. Villijálm
Þór framkvæmdastjóra fjelags-
ins. Sigurður Kristinsson núver-
andi forstjóri Sambands ís-
lenskra samvinnuf jelaga, varð
snemma önnur hönd hróður síns,
tók við af lionum forstöðu K.f.
Eyf. og síðar við forstöðu Sam-
bandsins við lát Hallgríms 1923.
— Vilhjálmur Þór er einhver
færasti og ötulasti maður í starfs-
mannaliði fjelaganna og liefir
stigið djarfari spor en aðrir menn
um að færa út starfsemi sam-
vinnunnar inn á framleiðslusvið-
ið. Enda hcfir f jelagið tekið mjög
örum vexti á síðustu árum.
1 þann mund er gerðust þeir
atburðir, sem nú var lýst, hófst
mikil fjelagshreyfing sunnan-
lands. Reis þá upp Sláturfjelag
Suðurlands, sem hefir hlotið út-
breiðslu um alt Suðurland frá
Breiðamerkursandi og um Borg-
arfjörð, Mýrar og alt vestur á
Snæfellsnes. Koma þar við sögu
ýmsir merkir menn og má nefna
Ágúst Helgason bónda i Birtinga-
holti, sem hefir verið formaður
f jelagsins frá öndverðu. og fram
á þennan dag, Hannes Thoraren-
sen, sem var um langt skeið
framkvæmdastjóri fjelagsins,
Björn Bjarnason, hónda í Grafar-
holti, sem liefir verið ötull liðs-
maður þessa málefnis, Helga
Bergs núvcrandi framkvæmda-
stjóra fjelagsins og marga fleiri.
Er hjer nú gefið stutt yfirlit
um helstu vaxtarskeið í sögu
samvinnunnar á landi hjer og
mætti nefna þau Þingeyska tíma-
bilið, Eyfirska tímabilið, Vest-
urlandstímahilið og Suðurlands-
tímabilið. Auk þeirra fjclaga,
sem hjer liafa verið nefnd,
risu upp á þessu tímabili fjelög
víðsvegar um land, í Skagafirði,
Borgarfirði, á Suðurlandi um
Austurland og Vestfirði.
Snemma á árum samvinnu-
hreyfingarinnar gerði vart við
sig sú skoðun, að fjelögunum
væri nauðsyn á, að taka höndum
saman og mynda mcð sjer sam-
band. Árið 1895 komu saman á
Alþingi nokkrir af helstu oddvit-
um samvinnunnar í landinu og
mynduðu einskonar andlcgt sam-
band fjelaganna. Var meginætl-
un þeirra samtaka sú, að kynna
landsmönnum stefnuna og hvetja
til aukinna aðgerða. Jafnframt
var ákveðið að gefa út tímarit
fyTrir fjelögin. Nefndist það
„Tímarit kaupfjelaganna“ og var
Pjetri frá Gautlöndum falið að
annast um útgáfuna. Var rit
þetta fyrsti vísir að sjerstöku
málgagni fjelaganna, en af því
komu út aðeins tvö hefti; hið
síðara árið 1897.
Brátt fanst það á, að samtök
þessi náðu of skamt og að nauð-
syn bar til sameiginlegrar versl-
unarstarfsemi fjelaganna. Árið
1902 hjeldu Þingeyingar fund i
Ystafelli 20. febr. Voru þar mætt-
ir fulltrúar úr fjelögunum í Þing-
eyjarsýslum. Var þar stofnað
„Sambandskaupfjelag Þingey-
inga“, er síðar hlaut nafnið
„Sambandskaupfjclag lslands“
og loks núverandi heiti „Sam-
band íslenskra samvinnufjelaga“
Á þessum fundi var ákveðið að
gefa út „Tímarit fyrir kaupfje-
lög og samvinnufjelög“, er siðar
lilaut nafnið „Tímarit ísl. sam-
yinnufjelaga“ og loks nafnið
„Samvinnan“. Gerðist Sigurður
Jónsson ritstjóri þessa tímarits
og gegndi því starfi, uns hann
tók sæti í stjórn landsins. — Þá
tók við ritinu Jónas Jónsson nú-
verandi dómsmálaráðlierra. Rit-
stjórn tímaritsins hefir nú með
höndum Þorkell Jóhannesson
magister frá Fjalli. — Snemma
á árum hreyfingarinnar ferðaðist
Sigurður í Ystafelli nálega um
alt land og flutti fræðandi fyrir-
lestra um stefnuna.
Stofnun Sambandsins í Ysta-
felli var einn af merkustu við-
burðum í sögu samvinnunnar. Af
vísi þcim spratt sá meiður, er
síðar skaut greinum um land alt.
Árið 1912 kom sá maður til sög-
unnar í starfsemi Sambandsins,
er hratt fram sameiginlegum
málefnum fjelaganna meira en
nokkur annar maður fyr og síð-
ar, en það var Hallgrímur Krist-
insson. Gerðist hann fyrst erind-
reki Sambandsins við vörusölu
erlendis og kaup á erlendum
varningi fyrir fjelögin. Árið 1917
flutti Samhandið höfuðstöðvar
sínar til Reykjavikur og hygði á
næstu árum hús sitt á Arnarhóls-
túni. Gerðist Hallgrímur Kristins-
son forstjóri Sambandsins og
vann að málefnum fjelaganna af
frábærurri eldmóði og skörungs-
skap alt til kanadægurs. —
Formenn Sambandsins voru þeir
Pjetur ráðherra og Steingrímur
bróðir lians, en Pjetur þó lengst
og til dauðadags. — Núverandi
formaður Sambandsins er Ingólf-
ur alþm. Bjarnason í Fjósatungu.
Þegar Sambandið flutti aðsetur
sitt til Reykjavíkur árið 1917,
voru í því aðeins 15 fjelög. í árs-
lok 1929 voru þau 39, en fje-
lagsmenn töldust samtals 7.500.
Verslunarvclta fjelaganna var,
árið 1928, samtals um 15 miljón-