Fálkinn - 21.06.1930, Qupperneq 50

50
F A I. K I N N
Iðia og iðnaður.
Því hefir löngum veriÖ við
hrugðið að íslendingar væru
„ldaufar í liöndunum“. Þó er
þetta ekki allskostar rjett, eins og
menn geta sannfærst um með
því að líta inn á forngripasafnið
og líta þar á ýmsar menjar lið-
inna alda, er sanna, að jafnan
hafi til verið á íslandi hagleiks-
menn í ýmsum greinum. Hitt er
annað mál, að til sjeriðju hafa
Islendingar löngum verið ófúsir,
og er kröfurnar uxu til ýmsra
framleiðslutegunda skildist þjóð-
inni ekki, að betra er að afla þess
heima, sem hægt er að fá, úr inn-
lendu efni, en að kaupa það frá
útlöndum.
Ullariðnaður var sú greinin,
sem íslenskum umbótamönnum
varð fyrst starsýnt á. Þeim reynd-
ist ljett að sanna, að það væri
aumingjaháttur að senda ullina
óunna til útlanda og kaupa það-
an aftur dúka og prjónles, sem
hafði margfaldast i verði — mið-
að við þyngd ullarinnar. Þrem-
ur árum fyrir aldamót var stofn-
uð spuna- og kembistofa fyrir ull
við Glerá í Eyjafirði; er liún til
enn i dag og heitir Gefjun, og
l’.efir náð miklum vinsældum í
landinu. Um líkt leyti var sams-
konar fyrir tæki komið á fót á
Álafossi í Mosfellssveit. Rjeði það
það vali staðanna, að þeir höfðu
vatnsmagn, sem lientugt var til
virkjunar. Verksmiðja hafði og
verið sett við Reykjafoss i Ölfusi,
en hún lagðist niður. Er það ein-
kennilegt að tvær síðastnefndu
stöðvarnar voru settar við heitar
ár. í þá daga hjeldu menn að
atn magn í köldum ám væri ó-
vAf*--m vegna f,*o"fa.
-- l.i.tjIlÍA’Uj «JUl a-OvlAÍil Vcil’
stofnsett í Reykjavík og notaði
eim til reksturs, en fyriríækið
gafst ekki vel; brann klæðagerð-
in sumarið 1907 og' var þá end-
urreist í steinhúsi, sem nú er orð-
ið fiskþurkunarhús. Enn má
nefna klæðaverksmiðjuna „Fram-
tiðin“ i Reykjavík, eign Roga
Þórðarsonar, sem áður hafði ver-
ið eigandi „Álafoss".
Gosdrykki fóru menn að gera
lijer á landi fyrir aldamót síð-
ustu; þótti það ójjarfi, að flytja
inn vatn frá útlöndum. Rraut-
ryðjandi á þvi sviði var Jón Þór-
arinsson, síðar fræðsíumálastjóri
og hjet gosdrykkjagerð hans
Kaldá. Lagðist liún niður um
skeið en er nú lialdið áfram af
fjelaginu „Nói“, scm rekur iðju
í þessari grein og fleirum. Úti á
landi risu upp gosdrykkjagerðir
og lijer í Reykjavík stofnaði
Gisli heitinn Guðmundsson, sem
meðan lians naut við var mest
óþreytandi frömuður íslenskrar
iðju, gosdrykkjagerðina „Sani-
tas“, sem starfar enn. Einn af
Gisli Guðnwndsson, gerlafræðingur.
fyrstu aðstoðarmönnum hans var
Tómas Tómasson, núv. eigandi
Ölgerðarinnar „Egill Skalla-
grímsson“, sem hefir að mestu
rýmt úr vegi hjer á landi þeim
öltegundum, sem hún framleiðir.
Býr ölgerðin jafnframt til gos-
drykki.
Þess má gela til fróðleiks, að
starfstímabil Skúla fógeta í ís-
lenskri sögu færði landsmönnum
margt nýtt í iðnaði, þó fæsl af
því yrði til langframa. T. d. gekst
Magnús Ketilsson sýslumaður
fyrir þvi, að farið var að vinna
salt á Reykhólum á Barðaströnd
árið 1854, og síðar var þetta reynt
á ísafirði og Reykjanesi. Brenni-
stein var byrjað að vinna i Hlið-
ar- og Fremrinámum 1824 og á
Reykjanesi um miðja 18. öld.
Ýmsir íslendingar voru vel að
sjer í trjesmíði enda er oft gelið
um ýmsa menn, er hafi farið til
útlanda til þess að læra þá iðn.
Báta sína smíðuðu margir sjálfir
fyr á árum, en þegar þilskipa-
útgerðin fór að færast i vöxt und-
ir síðustu aldamót varð brýn
nauðsyn á, að eignast stöð, sem
annast gæti viðgerðir og jafnvel
smíði slíkra skipa. Var þá hluta-
fjelag myndað fyrir forgöngu
Tryggva Gunnarssonar og „Slipp-
urinn“ stofnaður. Síðan hafa m.
a. bæst við smíðastöð Bárðar
Tómassonar á Isafirði og Magn-
úsar Guðmundssonar í Reykja-
vík.
F yrs tu smí ða verksmi ð j u n a
stofnaði Jóhannes Reykdal í
Hafnarfirði árið 1903 og tveim-
ur árum siðar var „Vöíúndur“
stofnaður í Reykjavik. Þótti nýj-
ung að þessum fyrirtækjum, sem
gerðu með vjelum það, sem áður
hafði verið gert í höndunum. í
húsgagnagerð reis upp Jón Hall-
dórsson & Co árið 1908. Eru þessi
fyrirtæki brautryðjendur hvert í
sinni grein og njóta mikils álits,
þó nýir menn hafi bæst í hóp
þessara iðjugreina.
Vjelaverkstæði lilutu óhjá-
kvæmilega að sigla í kjölfar eim-
skipaútvegsins. Stærst þeirra er
Hamar í Reykjavík, þar sem
vinna um 100 manns og Iljeðinn,
sem er orðinn stórt fyrirtæki.
Sútun skinna er verkefni, sem
mörgum þótti sjálfsagt að íslend-
ingar ræktu. Voru ýmsir útlend-
ingar lijer um aldamótin, sem
störfuðu að sútun en þeir eru nú
horfnir, en aðal sútari i landinu
er Bergur Einarsson, sem stofn-
aði til iðju sinnar árið 1900. Slát-
urfjelag Suðurlands hefir lengi
haft í hyggju, að koma Iijer upp
marghliða sútunarstarfsemi, með
þvi að reynslan er fengin fyrir
að íslenskar gærur sjeu ágætar til
margra hluta, ef skinnið er full-
unnið. Leðurverslun Jóns Bryn-
jólfssonar liefir líka rekið sútun.
Efnagerðir eru nokkrar til í
landinu. Thomsens Magasín byrj-
aði á brjóstsykursframleiðslu um
aldamótin en elst af þeim, sem
nú eru ei1 smiðja Magnúsar Th.
Blöndal. Líka hafa efnagerð
„Nói“ og ,Efnagerð Reykjavíkur1,
sem hefir f jölhreyttasta starfsemi
þessara allra. Ein sápuverk-
smiðja er starfandi í landinu,
„Hreinn“.
Mesti verksmiðjurekstur lands-
ins miðast við síldina. Sildar-
hræðslur eru 7 á landinu og er
])eirra stærst sú, sem ríkið hefir
reist á Siglufirði. Fiskimjölsgerð-
ir eru 6; var G. J. Johnsen lcon-
súll í Vestmannaeyjum braut-
ryðjandi i þeirri grein.
Árið 1906 stofnaði P. M.
Bjarnason ásamt ýmsum öðrum
niðursuðugerð á ísafirði, aðal-
lega til þess að sjóða niður fisk.
Fyrirtæki þetta dafnaði vel og
hafði rutt vörum sínum rúms á
erlendum markaði, þegar það
varð fyrir ófyrirsjáanlegu tjóni
sem reið því að fullu. Vjelar fje-
lagsins keypti síðar Sláturfjelag
Suðurlands, sem rekið hefir nið-
ursuðu síðan 1920 og er nú lang-
stærsti framleiðandi niðursuðu-
vöru lijer á landi, bæði lcjöts og
fisks. Stofnaði það nýja og full-
komna niðursuðu á síðasta ári.
Fyrstu ár aldarinnar fóru
rjómabú að starfa hjer að marki
og allmikið af smjöri var flutt
til útlanda, og fóru menn þá að
kaupa smjörlíki frá útlöndum.
Þá var ]iað að Gísli Guðmunds-
son beitti sjer fyrir stofnun inn-
lendrar smjörlíkisgerðar; var
fyrst stofnuð „Mjöll“ i Borgar-
nesi og síðan „Smjörlíkisgerð
Reykjavíkur“, 1919. Siðan hefir
verið stofnað til samskonar iðju
á Akureyri og Isafirði og í
Revkjavík hefir „Ásgarður“ bæst
við.
Handiðnaður hefir verið mik-
ill í landinu fyr á öldum, en hon-
um hefir lmignað síðan, þangað
til hreyfing komsl á viðreisn
heimilisiðnaðar og listiðnaðar á
þessari öld. Má þar einkum nefna
trjeskurð, sem Stefán heitinn Ei-
ríksson hóf til vegs, og ern ýms-
ir lærisveinar hans starfandi að
]>ví, að halda áfram vei’ki lians
og þá einkum Ríkharður Jónsson
myndhöggvari. Til þess að efla
handavinnu kvenna var Heiinilis-
iðnaðarfjelagið stofnað og hefir
])vi orðið mikið ágengt undir
stjórn hinnar ötulu forstöðukonu
Halldóru Bjarnadóttur.
En i þessum greinum er mikið
óunnið. íslendingar eru um of
háðir útlendingum hvorl lieldur
er í iðju eða iðnaði, og eitt af
stórverkefnum næstu óra er það,
að gera þann visi, sem nú er í
þessum greinum, að verknaði,
sem hafi áhrif á hag og menning
þjóðarinnar.
Netahngtingavjel á Álafossi.