Fálkinn - 21.06.1930, Page 51

F Á L K I N N
51
r
Verslun Islands.
Samgöngurnar eru lífæð þjóð-
anna, og versluninni má líkja við
blóðrás líkamans. Sjeuverslunar-
liagirnir slæmir liefir það áhrif
á alt þjóðlífið og lamar það. Saga
íslands á umliðnum öldum sann-
ar margvíslega þá staðhæfing, að
óáran í verslun hafi eigi verið
afdrifaminni en óhagstæð veðr-
átta eða ókjör af náttúrunnar
hálfu.
íslendingar hafa átt við erf-
iðar samgöngur að búa, eins og
strjálbygðar þjóðir lirjóstugra
landa. Og samgönguvandræðin
komu liarðar niður á þjóðinni
fyrir þá sök, að lienni var nauð-
syn á mikilli verslun. Fram-
leiðsla landsins liefir jafnan verið
fremur einhæf og aðal neyslu-
vara allra siðmentaðra þjóða hef-
ir aldrei verið ræktuð í landinu,
svo miklu nemi, en það er korn.
Islenskir skógar hafa aldrei ver-
ið svo miklir, að þeir fullnægðu
byggingaþörfum landsbúa. Land-
íð er nálega málmalaust og iðnað-
ur hefir ávalt verið sáralítill,
nema helst til klæða. Gefur þetta
nokkra liugmynd um, að íslend-
ingum er þörf mikilla aðflutn-
inga. Hinsvegar eru framleiðslu-
möguleikar landsins af kvikfjár-
rækt og fiskveiðum miklu meiri
en neysla landsbúa. Vöruskiftin
eru því óhjákvæmileg og verða
að vera mikil.
I meira en þúsund ár hafa liest-
arnir verið „skip eyðimerkurinn-
ar“ í innlendum samgöngum á
landi og eru það enn, þó bifreið-
arnar sjeu farnar að ljetta á þeim
í ýmsum landslilutum að sumar-
lagi. Út á við hafa samgöngu-
tækin verið lík því, sem hjá ná-
grannaþjóðunum en þó oft á eft-
ir tímanum. Islenskir landnáms-
menn komu hingað á kaupskip-
um þeirra daga, rónum byrðing-
um með sæmilegum seglaútbún-
aði, og þannig slcip hjeldu uppi
siglingum fyrstu aldirnar, sum-
part íslensk eign sumpart norsk-
ra kaupmanna. I þann tíma, sem
Islendingar gengu Noregskon-
ungi á liönd var lítið orðið um
skipakost, eins og sjá má af því,
að þeir taka loforð af konungi,
í Gamla sáttmála, að hann sjái
landinu fyrir vörum og láti flytja
þær til landsins. íslensk verslun
fór forgörðum með íslensku
sjálfstæði, — eða öfugt.
Norðmenn fengu hrátt keppi-
nauta, þar sem voru Englend-
ingar og Hansakaupmenn, en
tóku því illa. Þeir högnuðust á
versluninni og vildu sitja einir
að gróðanum. Líka varð brátt
f jandskapur milli ensku ogþýsku
kaupmannanna og hlutust stund-
um vandræði af. Gáfu þær deilur
stjórninni átyllu til, að einoka
verslunina og banna viðskifti
Hansakaupmanna og Breta, sem
kunnugt er.
Danir gáfu sig lítið að íslenskri
verslun fyrstu aldirnar eftir að
ísland komst í stjórnmálatengsl
við Danmörku, er Hákon sjötti
dó, 1380. En það munaði um af-
skifti þeirra þegar þau komu. Ár-
ið 1602 hófst einokun Dana á ís-
landi, sem hjelst að fullu til 1788,
er verslunin var gefin frjáls öll-
um þegnum Danakonungs, en
raunverulega höfðu Danir versl-
unina áfram að mestu leyti fram
á síðustu aldamót. Því að þótt
öllum þjóðum væri gerð frjáls
verslunarviðskifti við Island 1855,
þá bjó lengi að álirifum einok-
unarinnar og i raun og veru varð
verslunin þá fyrst frjáls, er ís-
lendingum sjálfum óx svo fiskur
um hrygg, að þeir tóku að annast
lieildverslun sína við útlönd sjálf-
ir og gátu leilað hentugustu
markaða, óháðir eigendum liinna
dönsku selstöðuverslana. — Hjer
skal ekki farið út í að rekja
harmasögu einokunarverslunar-
innarinnar, en um það ber öll-
um saman, að hún liafi verið
þjóðinni til meira niðurdreps en
nokkur önnur ráðstöfun i at-
vinnulífi þjóðarinnar.
II.
Verslunarmálin voru meðal
helstu umhugsunarefna íslenskra
forvígismanna á síðustu öld, og
brýndu þeir fyrir þjóðinni að
nota frelsi það er þeir fengu í
verslun 1855. En getan var lítil.
Peningarnir voru að kalla óþekt-
ir í viðskiftum, vara var goldin
með vöru og þegar svo stendur
á er erfitt að ryðja nýjar við-
skiftabrautir. En fyrir 60 árum
hefjast þó ýmsar tilraunir til
bóta og meðal annars byrja þá
viðskifti við England, sem legu
sinnar vegna og aðstöðu gat veitt
betri skilyrði en Danmörk. Ensk-
ir kaupmenn keyptu hjer hross
og fje á fæti og borguðu með
gulli; má telja þetta upphaf pen-
ingaverslunar seinni tíma. Og
þrjátíu árum eftir að verslunin
varð frjáls, er Landsbanki ís-
lands stofnaður, 1885 og með
honum hefst raunveruleg pen-
ingaverslun í landinu, þó spari-
sjóður væri áður til í Reykjavík.
Árið 1855 var íbúafjöldi lands-
ins um 60 þúsund. og verslunar-
veltan við útlönd um 3 miljón
krónur, en um aldamótin siðustu
var verslun landsmanna, sem þá
voru um 78 þúsund, orðin 15%
miljón króna. Þá voru smá-
söluverslunarstaðir í landinu
orðnar 204 en rúmlega fjórði
hluti þeirra eign erlendra manna,
aðallega Dana.
Af sögunni má sjá, að innflutn-
ingur Islendinga var á fj'rstu öld-
um aðallega korn, salt og timbur
og hefir langmest munað um
korninnflutninginn. Timbur hef-
ir nær eingöngu verið notað sem
„luksus“-vara. Og ein aðal út-
flutningsvaran var vaðmál, heim-
ilisiðnaður kvenna. Járn hefir
verið talsvert mikið unnið hjer á
söguöld, en þó er sennilegt, að
jafnan liafi nokkuð verið flutt
inn af því. Á einokunartímunum
hefir kornið enn verið mesta inn-
flutningsvaran og fyrir maðkað
mjöl hefir einokunarverslunin
orðið frægust, þó margt liafi hún
gert sjer til frægðar. Þegar fram
liðu stundir fóru almennar
bændaafurðir og fiskur að verða
drjúg á metunum útflutnings-
megin, 1804 eru fluttar út 400
smálestir af saltfiski en um
miðja öldina 3500 smálestir. Ull-
in var lengstum aðal útflutnings-
vara bænda.
I byrjun þessarar aldar hefst
nýtt tímabil i verslunarsögu Is-
lands. Þá komst íslandsbanki á
fót og með honum nýtt starfs-
fje inn í landið, sem lyfti á
skömmum tíma útgerðinni á nýtt
stig, og jafnframt var ritsíminn
opnaður til útlanda (1906). Nýtt
athafnalíf hyrjaði og verslunin tók
algerðum stakkaskiftum. Nú fór
heildsöluverslunin að færast inn
í landið, fyrst komu umboðssal-
arnir og smámsaman óx þeim
svo fiskur um hrygg, að þeir
fóru að kaupa vörur og selja,
fyrir eigin reikning án þess að
afgreiða pantanir fyrir reikning
kaupanda eða seljanda. Það má
segja hinni nýju stórkaupmanna-
stjett til hróss, að liún skildi vel
hlutverk sitt og mun það reynsla
kaupmanna hjer, að betur borgi
sig að öllum jafnaði að kaupa
vörur sínar hjá stórkaupmönn-
um í landinu, en að panta þær
beint frá erlendum verslunarliús-
um og verksmiðjum.
Jafnframt varð markaðurinn
miklu fjölbreyltari en áður, bæði
fyrir kaup og sölu. Danmörk var
áður aðalmilliliður íslenskrar
verslunar, en nú tóku kaupmenn
að leita sem beinastra viðskifta
við framleiðslulöndin og þau
lönd, sem einkum notuðu íslensk-
ar afurðir.
Með liinni stórauknu fram-
*
leiðslu fiskiveiðanna hefir fylgt
aukinn innflutningur að sama
skapi. Og þó að margt af þeim
innflutningi sje ekki nauðsynlegt,
þá má ekki glevma því, að auldn
lífsþægindi eru ekki einskis verð,
að á þessu timabili liefir verið
flutt inn byggingarefni til að
bæta vistarverur fólksins, skip
og vjelar til þess að auka afköst
atvinnuveganna, að ógleymdu þvi
sem þarf til atvinnurekstursins
sjálfs, t. d. kol, olía, og salt, en
innflutningur þessara vöruteg-
unda liefir aukist meir en nokk-
uð annað.
Á fyrstu töflunni, sem hjer
fylgir má sjá aukning verslunar-
innar á hverju 5 ára tímabili síð-
I. Út- og innflutningur.
Meðaltal 5 ára tímabila.
Sjávar- Land- Útfl. Innfl.
afurðir afurðir alls alls
í 1000 í 1000 í 1000 í 1000
ki*» kr. kr. kr.
1906—10 8,823 2,986 13,707 11,531
1911—15 16,574 5,091 22,368 18,112
1916—20 36,147 10,879 48,454 53,709
1921—25 54,604 8,445 64,221 56,562
1926—30 56,000 8,000 65,091 61,786
an 1906 og afkomu verslunarinn-
ar. Aðeins eitt tímabilið sýnir
lialla, sem stafar af vonda árinu
1920. — Á annari töflunni sjest
skifting verslunarinnar á önnur
lönd og geta menn sjeð af henni
livernig verslunarleiðirnar liafa
breyst. En á töflu þeirri, sem fer
hjer á eftir sjá menn verslunar-
veltuna í heild og á livern ibúa,
á ofangreindu timabili. Hún var:
Alls: Á mann
1906—10 .... ... 25.238 304
1911—15 .... ... 40.480 463
1916—20 .... ... 102.163 1109
1921—25 .... ... 120.773 1238
1926—30 .... ... 126.877 1208
Gefa töflur þessar nokkra hug-
mynd um vöxtinn, en vitanlega
verður að taka tillit til gengis-
hreytinganna, til þess að liug-
myndin sje rjett.
Hjer á eflir lcoma ágrip af sögu
ýmsra lielstu verslana, útgerðar-
fjelaga og iðnstofnana í Reylcja-
vík. Vegna naums undirbúnings-
tíma og plássleysis i blaðinu hefir
þetta ágripasafn ekki getað orðið
jafn stórt og skyldi, og munu
menn sakna þar ýmsra braut-
ryðjenda á sviði verslunar, útvegs
og iðnaðar, en væntanlega verð-
ur hægt að bæta úr því síðar lijer
í blaðinu.
II. Skifting verslunarinnar í % á aðalviðskiftalöndin.
Meðaltal 5 ára tímabila.
Danmörk Noregur Svíþjóð Bretland Þýskal. Spánn Ítalía U. S. A.
Inn. Út. Inn. Út. Inn. Út. Inn. Út. Inn. Út. Inn. Út. Inn . Út. Inn. Út.
% % % % % % % % % % % % % % % %
1906—10 58,9 38,4 11,3 7,4 0 7,0 29,0 20,2 0,8 0,7 0 17,7 0 8,6 0 0
1911- -15 41,6 36,7 6,8 12,7 2,8 5,1 34,3 16,8 8,2 0,5 1,0 16,7 0,2 7,9 1,4 0,9
1916—20 32,5 9,4 3,6 12,8 3,8 5,9 29,7 33,7 0,8 0,1 4,9 21,4 0,1 6,0 22,5 5,5
1921- -25 37,5 14,6 10,7 10,3 2,7 7,6 31,6 15,0 5,5 1,1 4,2 36,7 0,6: 11,1 4,0 0,8
1926—30 35,0 10,2 10,4 10,4 3,2 9,4 29,6 14,4 11,5 5,2 3,0 36,4 0,5: 11,0 2,0 0,9