Fréttablaðið - 26.09.2009, Blaðsíða 18

18 26. september 2009 LAUGARDAGUR
Þ
að er mjög mikilvægt að fólk
muni þessa atburði. Marg-
ir vilja gera lítið úr hlut-
verki Kommúnistaflokksins
og kommúnistakerfi öryggis-
lögreglunnar í Austur-Þýska-
landi. Það er nauðsynlegt að þessir slæmu
tímar gleymist ekki.“
Þetta segir Cliewe Juritza í einkaviðtali
við Fréttablaðið. Cliewe var tekinn höndum
við tilraun til að flýja frá Austur-Þýska-
landi og vestur yfir og var pólitískur fangi
í haldi öryggislögreglunnar Stasi í um ár.
Illræmdur staður
Ég mælti mér mót við Cliewe Juritza
í hinu illræmda öryggisfangelsi Stasi,
Hohen schönhausen. Staðurinn er í útjaðri
gömlu Austur-Berlínar, girtur háum íbúða-
blokkum sem eitt sinn hýstu starfsmenn
fangelsisins. Enginn vissi um staðinn,
enda þótt hann væri í borginni, þótt íbúa
hafi grunað margt. Þegar farið var með
fanga þangað var ekið með þá blindandi í
hringi, svo enginn vissi hvar áfangastað-
urinn var. Þá er ekkert útsýni frá staðnum
og allt gler í gluggum er matt.
Við komum okkur fyrir í einum af eitt
hundrað fangaklefum fangelsisins. Enda
þótt langt sé um liðið síðan Cliewe var í
höndum Stasi, og hafi það nú að atvinnu
að leiða gesti um bera og kalda ganga
þessarar óhugnanlegu stofnunar, er ekki
eins og hann njóti þess mjög að setjast
niður með blaðamanni í einum af klefum
Hohen schönhausen til þess að rifja upp
vistina hjá Stasi.
Dæmdur
„Það var farið með mig í fangelsi í Austur-
Berlín, Berlin Wundersburg. Fimm aðrir
voru með mér í klefanum. Þeir voru glæpa-
menn,“ segir Cliewe þegar hann lýsir hand-
töku sinni, eftir flóttatilraun til Vestur-
Þýskalands. Hann segist ekki hafa verið
vistaður í fangelsi fyrir pólitíska andstæð-
inga ríkisins, eins og Hohenschönhau-
sen, heldur almennu fangelsi. Verðirnir
hafi ekki lamið hann, heldur samfangarn-
ir. „Einn hafði verið handtekinn fyrir lík-
amsárás. Hann réðst á mig. Ég féll bak við
klósettið, sár. Verðirnir opnuðu dyrnar og
rifu hann út,“ segir Cliewe skjálfandi röddu
þegar hann rifjar upp erfiða vistina.
Hann var dæmdur í árs fangelsi og sat
inni með almennum glæpamönnum í tíu
mánuði, þar til vestur-þýsk stjórnvöld
greiddu fyrir hann lausnargjald.
Það var árið 1985. Hann bjó síðan í Vest-
ur-þýskalandi fram að falli múrsins.
Misheppnuð flóttatilraun
„Ég bjó í Berlín, austan við múrinn,“ segir
Cliewe. Hann vildi komast vestur yfir, en
þar átti hann ættingja. „Ég gerði mér grein
fyrir því að ég kæmist ekki yfir múrinn,
ekki í Berlín,“ segir hann. Því hafi hann
hugsað sér að komast vestur yfir með því
að fara í gegnum Ungverjaland, og þaðan
til Austurríkis. „En þetta mistókst.“
Hann reyndi því að komast beint yfir
til Vestur-Þýskalands yfir landamærin í
suðri.
„Dag einn stóð ég við girðingu á landa-
mærunum og hafði hugsað mér að klifra
Gömlu höfuðstöðvar Stasi hýsa enn gríðarlega
mikið skjalasafn Stasi. Í allt eru þarna geymdir
einir 180 hillukílómetrar af skjölum.
Höfundur fór um safnið og fræddist um
umsvif Stasi á sínum tíma. Hátt í 90 þúsund
manns voru á launaskrá öryggislögreglunnar.
Auk þeirra voru hátt í 180 þúsund manns það
sem kalla má „óformlegir uppljóstrarar“, fólk
sem fylgdist með vinum, vinnufélögum og
fjölskyldu sinni.
Allt var þetta skráð og geymt í skjalasafni
Stasi. Þar er nú safn.
Í allt eru til skýrslur um 5,6 milljónir manna.
Kerfi Stasi var svo flókið að engir nema
æðstu yfirmenn gátu haft nokkra hugmynd
um hverjir þar voru skráðir. Til að mynda var
haldin þrenns konar spjaldskrá. Á eitt spjald
var skráð nafn þess sem fjallað var um og
nafninu gefið númer. Í annarri spjaldskrá var
bara tilvísun í númerið og sérstakt dulnefni sem viðkomandi var gefið. Loks var þriðja spjaldskráin
þar sem stuðst var við númer á skýrslu og svo dulnefnið.
Skjöl Stasi eru aðgengileg í skjalasafninu, en þau eru ekki öll opinber. Til að mynda er erfitt að fá
upplýsingar um hverjir hafi verið þessir „óformlegu uppljóstrarar“ í þjónustu Stasi.
Mikil vinna hefur farið í skráningu safnsins í seinni tíð, til að auðvelda fólki að finna skýrslur um
sig, en um 1.400 beiðnir berast skjalasafninu árlega.
Ég spurði Cliewe Juritza hvort hann hefði flett sér upp í skjalasafninu. „Ég hef sótt um aðgang,
en ég hef ekki enn fengið að sjá skjölin. Það tekur tíma að finna þetta. Hver veit nema þar leynist
ýmislegt sem kemur mér á óvart.“
Ætla má að eftirlit með hinum almenna borgara hafi verið gríðarlega kostnaðarsamt.
Þegar dró nær falli múrsins fóru starfsmenn Stasi að eyða skjölum. Fyrst var reynt að tæta
fjölmörg skjöl, en þau voru svo mörg að tætararnir bræddu fljótlega úr sér. Þá byrjuðu menn ein-
faldlega að rífa pappírana í sundur.
Í skjalasafninu er að finna sex þúsund poka með rifnum skjölum. Á þeim langa tíma sem liðinn
er hefur aðeins tekist að líma saman skjöl úr um 300 pokum.
Voðaverk kommúnistastjórn-
arinnar mega ekki gleymast
Cliewe Juritza lenti í höndum austur-þýsku öryggislögreglunnar Stasi, þegar hann reyndi að flýja vestur árið 1984. Hann segir
við Fréttablaðið að voðaverkin austan járntjaldstjalds megi ekki gleymast. Falls Berlínarmúrsins er minnst um þessar mundir.
SKJALASKÁPAR STASI Skjalasafn Stasi telur um 180
þúsundir hillumetra. Þar er að finna skrár um milljónir
manna sem austur-þýska öryggislögreglan fylgdist með.
TÆTARARNIR BRÆDDU ÚR SÉR
FANGAKLEFAR STASI Í BERLIN Cliewe Juritza var handtekinn þegar hann reyndi að flyja Austur-Þýskaland og sat inni með dæmdum glæpamönnum í ár uns vestur-þýsk stjórnvöld keyptu hann lausan.