Fálkinn - 13.12.1961, Síða 18

I.
Frásagnir af sakamálum liðinna tíma
eru mörgum eftirsótt lesefni er áhuga
hafa og ánægju af þjóðlegum fróðleik.
Er því enda svo varið, að slíkar frásagn-
ir hafa oft að geyma glöggar þverskurð-
armyndir úr lífi, sögu og menningar-
ástandi sinna tíma, eru eins konar
spegill aldarfarsins. Öðrum þræði fer
auk þess ekki hjá því, að það snerti
mannlega strengi, stundum viðkvæma,
að lesa eða hugsa um þetta umkomu-
litla fólk, sem oft fyrir litlar sakir eða
tilverknað hefir lent undir Svörtuloft-
um ógæfu og þungra örlaga.
Mál það, sem hér verður rætt um,
er að ýmsu leyti sérstætt í íslenzkri
réttarfarssögu. Ber það einkum til, að
í máli þessu var á óhugnanlegan hátt
brugðið út af réttum og viðurkenndum
reglum, sem fylgt var hér á landi um
meðferð slíkra mála, enda varð það
með nokkrum hætti bitbein innlendra
og danskra yfirvalda, og má segja að
þau átök hafi síðan ráðið úrslitum um
örlög sakbornings. i) í sjálfu sér var
málið þó ekki ýkja alvarlegs eðlis,
a. m. k. á nútímavísu: Ung stúlka vinn-
ur (vafasaman) eið, að hún sé óspjöll-
uð af karlmanns völdum, á síðan barn,
ef til vill eða sennilega í meinum, en
neitar að upplýsa faðernið, þar eð
hún telur sig einskis karlmanns hafa
kennt. En á þessum tíma grúfði ógn-
þrunginn skuggi Stóradóms yfir landi,
og margt það, sem nú er tiltölulega sak-
laus ástamál, voru þá talin sifjaspell
og þar með undankomulítið líflátssak-
ir. Enda fór það svo, eftir margra ára
þóf, að leið stúlkunnar lá að síðustu
til Drekkingarhylsins á Þingvöllum,
þar sem líkur sögu þessari.
En það er ekki fyrst og fremst frá
hinni réttarfarslegu hlið, heldur hinni
„mannlegu", ef svo má að orði komast,
sem mál þetta er tvírætt óljóst og
dularfuilt. Til dæmis, hvers vegna fór
stúlkan að vinna eið? Hvað vakti fyrir
1) Um hina réttarfarslegu hlið
málsins hefur dr. Einar Arnórsson
skrifað all ítarlega, (,,Saga“), ennfr.
próf. Guðbrandur Jónsson í „Sjö dauða-
syndir“.
henni, og/eða hver stóð þar að baki?
Hvaða samband var milli stúlkunnar
og háyfirvalda Norðurlands, lögmanns
og jafnvel biskups? Hver eða hverjir
stóðu að eða áttu frumkvæðið að þeirri
staðhæfingu hennar, að hún hefði
aldrei kennt karlmanns? Eða trúði
hún því í raun og veru sjálf? Hvað um
systurmann hennar, og þeirra sam-
band? Og gat ekki verið fleirum til að
dreifa? Og hvað um hinn eftirminni-
lega flótta af Vallalaugarþingi og hina
misheppnuðu eftirreið Skagfirðinga?
Og svo framvegis. Nú er ekki annað
hægt, en að dást að stúlkunni, öðrum
þræði, staðfestu hennar í raun og
þrengingu, því fremur, sem ekki verð-
ur varist þeirri hugsun, að hún hafi ver-
ið að halda hlífiskildi yfir einhverjum,
enda þótt henni mætti reyndar vera
ljóst, að það kæmi í engan stað niður
hvað hana sjálfa snerti. Nema að hún
hafi verið látin trúa því, að henni yrði
með einhverjum hætti bjargað sem
svo ekki reyndist unnt, þegar á reyndi.
Gefur þetta málinu „angurværan blæ“,
eins og próf. Guðbr. Jónsson komst að
orði í grein sinni.
II.
Aður en ég fer að rekja atvik og að-
draganda málsins, eftir heimildum
þeim, sem tiltækar eru, vil ég leiðrétta
þann algenga misskilning, að réttarfar
á Islandi á umliðnum öldum hafi verið
sérstaklega frumstætt og mannúðar-
laust. Sannleikurinn er sá, að réttarfar
hér á landi mun yfirleitt hafa verið
fullkomnara en meðal nágrannaþjóð-
anna, og betur séð fyrir öryggi sak-
borninga. Hér var t. d. mönnum ekki
haldið í fangelsi án dóms og laga,
kannski árum saman, eins og algengt
var (og er) erlendis. Hér var sakborn-
ingum í öllum meiri háttar málum séð
fyrir verjendum, sem yfirleitt voru
valdir meðal manna, sem að kvað í
Þjóðfélaginu. Hér voru dómar fjölskip-
aðir, ef um líflátsmál var að ræða eða
önnur slík stórmæli. Og hér á landi
tíðkaðist alls ekki, m. a. s. ekki í galdra-
brennumálum að beitt væri líkamleg-
um pindingum í sambandi við rann-
sókn mála, og er mál það, sem hér um
ræðir þar alger undantekning.
En þótt við værum þannig að sumu
leyti á undan öðrum þjóðum á réttar-
farssviðinu, þá var hér eins og þar, að
refsingar voru oft mjög harðar og ó-
mannúðlegar. Líflátshegning var t. d.
mikið við höfð, en það var í samræmi
við tíðarandann hér í álfu, og reyndar
trúaratriði nánast, þar sem harðar refs-
ingar hér í lífi áttu að vera mönnum
sáluhjálparlega til framdráttar, (eða
öllu heldur frádráttar), þegar yfir um
kæmi.
Samkvæmt Stóradómi svokölluðum,
sem nú var tiltölulega nýverið genginn
í gildi, voru refsingar mjög harðar, sér-
staklega þó fyrir sifjaspell. Einhverju
kann að hafa um ráðið, þá illræmdu
lagasetningu, að vegna lélegs húsnæðis-
ástands í landinu var það algengast, að
fólk á bæjum svæfi í einu fleti að kalla,
(og nakið, sem hefir verið ísl. siður
gegnum aldirnar), og var því hætt við,
að út af brygði um skírlífið. E.t.v. er
það að einhverju leyti Stóradómi að
þakka, að íslendingar hafa jafnan hald-
ið hærra siðferðisstigi en aðrar einangr-
aðar þjóðir, sbr. t. d. Grænlendingar.
Eftirtektarvert er hinsvegar, að fram-
kvæmd Stóradóms hefir greinilega
komið harðar niður á kvenkyninu held-
ur en karlmönnum,1 i)) auk þess sem þeir
höfðu miklu frekar tök á að komast
undan, leggjast út eða komast í dugg-
ur, eins og algengt var. Annars verður
ekki beinlínis sagt, að manngreinarálit
hafi miklu um ráðið framkvæmd Stóra-
dóms, og er mál það, sem hér verður
rakið gott dæmi þar um. Stúlka sú, sem
í hlut átti, var að einhverjum mestu
ættum norðanlands. En þrátt fyrir bein-
an og óbeinan stuðning voldugra
frænda og vildarmanna, varð henni
samt ekki bjargað frá grimmilegum ör-
lögum Að vísu kom það til, að hinir
i) Sbr. t.d. Þór Vídalín, bróður meist.
Jóns, hann átti barn með þjónustustúlku
sinni, var henni síðan drekkt, en hann slapp
óátalið. Hallur harði, sem með sýsluvöld
fór í Eyjafjarðarsýslu vildi fá frænku sína
fyrir ráðskonu. Hún átti hinsvegar barn
með syni hans og fór hann þá til og drekkti
stúlkunni, og var hún þó enn ekki orðin
heil eftir barnsburðinn, etc.
Frásögn af harmleik frá 17. öld eftir SIGURÐ ÓLASON lögfræðing
16 FÁLKINN