Fálkinn - 16.05.1966, Blaðsíða 15

bókmenntir, bæði að vöxtum og gæðum, og furðulega fjöl-
skrúðugar. En þessar tæknilegu aðstæður: að bækur voru
skrifaðar en ekki prentaðar, og skrifaðar á skinn en ekki á
pappír, hafa ugglaust haft mikil áhrif bæði á efni bókmennt-
anna eða efnisval, list þeirra og þróun. Og vissulega hefur
þessi forna bókagerð, sem var frumstæð í eðli sínu þótt hún
væri háþróaður listiðnaður, orðið afdrifarík fyrir varðveizlu
bókmenntanna og stundum valdið dauða einstakra ritverka.
Mér er tamt að hugsa mér að 1 öndverðu hafi bókmenntir
okkar verið sérgrein fárra útvalinna manna, en síðar meir
verði leskunnátta og bókaeign almennari, og þetta hafi áhrif
á þróun bókmenntanna, smám saman verði til „listin handa
fólkinu“. í öndverðu er hið dýra bókfell og mikla vinna við
bókagerðina aðeins á færi auðugra manna eða kirkjulegra
stofnana; þá eru bókmenntirnar fræðilegar, eða að minnsta
kosti með raunsæjum blæ, og þegar fram líður gerðar af miklu
listfengi. Þetta eru bókmenntir 12. og 13. aldar. En með vax-
andi hluttöku fjöldans verða bókmenntirnar að mestum hluta
ýktar og draumkenndar, griðastaður og sælustaður bak við
fátækt og þjáningu raunveruleikans. Þá erum við komin fram
á 14. og 15. öld. Að lokum sprengir hugarflugið öll bönd
Og sagnaritunin gliðnar í sundur, rómantískar ýkjur aldar-
farsins eiga hvergi heima nema í bundnu skáldamáli, en þar
lifa þær áfram, í rímunum sem kveðnar eru í rökkurskímu
kvöldvökunnar.
Þessi hugmynd verður máske bezt skýrð með dæmum.
Elzta rit íslenzkt, næst eftir lögunum, mun vera íslendinga-
bók Ara fróða, rituð ekki löngu eftir 1122. Hún er þurrt og
gagnort ágrip af sögu landsins fram til þessa tíma. Þá situr
kirkjuleg lærdómsstefna enn í fyrirrúmi. Elzt svokallaðra
íslendingasagna mun vera Heiðarvígasaga, líklega rituð seint
á 12. öld. Þar er sagnfræðin á undanhaldi, en listin í deiglunni;
sagan er yfirbragðsmikil, en tungutakið ekki fullheflað. Næst
má nefna Egilssögu frá tímanum kringum 1230, þar má segja
að sagnfræði og list, raunsæi og ýkjur vegi salt í réttu mund-
angshófi. Erlend áhrif bætast við sem þáttur í þróuninni, áhrif
suðrænna, rómantiskra riddarasagna, og gætir þeirra einna
fyrst í Laxdælu frá miðri 13. öld. Á hvörfunum yfir á ýkju-
sagnaskeiðið stendur Njála, rituð laust fyrir 1300, henni hef-
ur verið líkt við ávöxt sem er sætur af því að hann er að
byrja að skemmast: lýsingar sögunnar á íþróttum og vopna-
burði eru til dæmis með algerum ólíkindum, en miklum glæsi-
brag og skáldskaparlist. Síðar koma sögur sem misst hafa
nálega alla fótfestu í veruleikanum: fornaldarsögur svo sem
Hrólfssaga kraka og Völsungasaga, innlendar riddarasögur
svo sem Mágussaga og Konráðssaga, og yngstu íslendingasög-
ur svo sem Bárðarsaga og Víglundarsaga.
Þegar ein bók hefur verið prentuð nú á dögum, þá er með
nokkurri vissu séð fyrir því að ritverkið sem prentað er
glatast ekki þaðan af: bókasöfn og bókasafnendur verða, nauð-
ugir viljugir, að ætla bókinni pláss í skápnum sínum. Þótt
eitt eintak fari forgörðum, brenni í eldi eða lendi á ösku-
haugnum, þá hefur upplagið verið að minnsta kosti þúsund
eintök, og eru þá 999 eftir til vara. En þessu er öðruvísi
háttað um þá bók sem aðeins er til skrifuð, hvort sem það
er á skinn eða pappír:
Bókfellið velkist, og stafirnir fyrnast og fúna.
í fyrstu er aðeins til eitt eintak verksins: eiginhandarrit höf-
undar, eða stundum máske handrit sem skrifari hefur ritað
eftir fyrirsögn hans. Vinsældir verksins, eða duttlungar ör-
laganna ráða því hvort aðrir menn koma síðan til skjalanna
og skrifa það upp á nýjan leik. Höfundurinn kann að vera
umkomulítill eða lítt við alþýðu skap, og getur þá svo farið
að aldrei verði gert neitt eftirrit eftir frumriti hans. Þá er
nú ekki á góðu von. Einhverjir verða samt til að glugga í
bókina, hún slitnar og óhreinkast, jaskast og losnar úr band-
inu. Tíminn líður, öldin breytist, og nýr bókmenntasmekkur
drottnar í landi; svo erfitt sem ritið átti uppdráttar í fyrstu
þá verður nú enn þyngra fyrir fæti, enginn metur nokkurs
þessa gömlu, óhreinu og torlæsilegu skræðu; þar kemur að
hún er rifin í sundur, blað fyrir blað, og skinnið tekið til
hagkvæmra nota: lagt innan í opna skó, eða sniðið í bætur
á sjóklæði, og segir þá ekki af því meir. Oft hafa blöð úr
stórum gömlum skinnbókum verið brotin sem hlífðarkápur
utan um minni kver, ekki sízt utan um prentaðar bækur á
seinni öldum, og hafa mörg slík blöð varðveitzt til okkar
daga. Er þá önnur blaðsíðan oft sæmilega læsileg, sú sem
inn hefur snúið, en litlar menjar sjást af því letri sem staðið
hefur utan á kápunni. Svona hefur til að mynda verið farið'
Efri myndin er af blaði úr
Ölafs sögu helga hinni
elztu, fslenzkt handrit frá ca.
1225; handritið var klippt
niður í snepla og notaS í
bókband í Noregi. NeSri
myndin er af vaxspjöldum.
FALKINN
15