Fálkinn - 16.05.1966, Blaðsíða 16

Fomctr bœkur í Ámasafni. Af myndinni má fá nokkra hugmynd um band á íslenzkum skinnbókum.
með blaðið úr Heiðarvígasögu sem fannst í Landsbókasafninu
fyrir nokkrum árum.
Sjaldan munu fornrit okkar hafa verið svo heillum horfin
að engin uppskrift væri gerð eftir frumriti höfundar. En þó
fáein eftirrit væru komin, þá var lífi ritverksins ekki þar með
borgið. Eyðingin er máttug, og enginn fær gizkað á fjölda
þeirra handrita sem glatazt hafa. í fornritum okkar, einkum í
Landnámabók, eru nefndar ýmsar sögur sem nú eru ekki
lengur til. Ugglaust má telja að sögur þessar hafi þó verið
skrifaðar upp oftar en einu sinni og dreifzt nokkuð í eftirrit-
um, en þau eftirrit hafa öll farið forgörðum fyrir daga Árna
Magnússonar. Týndar sögur sem nefndar eru berum orðum
í Landnámu eða öðrum fornritum eru til dæmis: Böðmóðs
saga gerpis og Grímólfs, Esphælingasaga (gerist í Eyjafirði),
Vébjarnarsaga Sygnakappa og Þorgilssaga Höllusonar (gerast
báðar vestanlands). í hinu mikla og ágæta safnhandriti ís-
lendingasagna. Möðruvailabók, sem rituð er á fyrra hluta 14. ■
aldar, er í máðri spássíugrein talað um að láta rita Gaukssögu
Trandiissonar. Hefur sú saga gerzt í Þjórsárdal og um þessar
mundir enn verið til í uppskriftum, en samin alliöngu fyrr, því
vikið er að efni hennar í Njálu. samanber einnig hið alkunna
gamla mansöngsstef:
Þá var öldin önnur
er Gaukur bjó í Stöng,
þá var ei til Steinastaða
leiðin löng.
Fjölmargar eru þær sögur aðrar og ýmisleg rit sem ráða
má af líkum að til hafi verið, þótt hvergi séu nefnd berum
orðum. Tilvist þeirra má ráða af því að efni úr þeim kemur
fram í yngri ritum sem varðveitzt hafa. Oft hafa rit beinlínis
verið endursamin, stundum til að steypa saman fleiri en
16 FÁLKINN
einu riti, stundum til að þóknast bókmenntasmekk nýrrar
aldar. Þannig má glögglega sjá hvernig Snorri Sturluson bræð-
ir upp og sýður saman eldri konungasögur í Heimskringlu sinni.
Hafa mörg heimildarrit Snorra varðveitzt til þessa dags, sum
þó aðeins í brotum, og talið víst að önnur séu með öllu glötuð.
Og f jórar íslendingasögur, að minnsta kosti, hafa verið endur-
samdar upp úr eldri gerðum sem nú eru gersamlega glataðar:
Harðarsaga, Hávarðarsaga, Svarfdælasaga og Þorskfirðinga-
saga.
Nú kunna menn að segja: það mun vera bættur skaðinn
þótt rit þessi færu forgörðum, varla hafa þau verið mjög
merkileg úr því að enginn nennti að skrifa þau upp, enda oft
búið að hagnýta efni þeirra í öðrum ritum sem varðveitzt
hafa. En svarið er að það er eins liklegt að þessi glötuðu
rit þættu hin merkilegustu, ef þau hefðu varðveitzt til okkar
daga. Meginreglan er sú að því eldra sem ritið er því meiri
er hættan á tortímingu; en á hinum elztu tímum sögu okkar
er rökkrið einmitt mest, og væri því allt vel þegið sem bregða
mætti birtu þangað inn. f annan stað má á það benda að litlu
hefur munað að ýmis rit týndust sem enginn mundi nú vilja
án vera.
íslendingabók hin eldri eftir Ara fróða hefur glatazt, en
við huggum okkur við það að mikið af efni hennar hafi verið
tekið upp í þá íslendingabók sem varðveitzt hefur. En litlu
hefur munað að sú bók færi einnig forgörðum. Þegar kom
fram á 17. öld, var hún aðeins til í einu skinnhandriti mjög
gömlu. Brynjólfur biskup Sveinsson spurði þetta handrit uppi
og fékk Jón Erlendsson í Villingaholti til að gera tvö eftirrit
þess. Framtakssemi biskun'- .....* íslendingabók til bjargar,
því að skinnbókin var glöti ’ '<vum áratugum síðar þegar
Árni Magnússon kom til skju±unna, en hann eignaðist báðar