Fálkinn - 16.05.1966, Blaðsíða 38

EKCO
SJÓNVARPSTÆKIÐ
SEM VEKUR ATHYGLI.
MJÖG
HAGSTÆÐIR
AFBORGUNARSKILMÁLAR
(SM3Í&C3J
Laugavegi 178, sími 38000.
RAF-VAL
Lækjarg. 6 A, sími 11360,
ADLER vél er allra bezt
allir nota
ADLER,
ADLER hér og
ADLER þar,
ADLER alls staðar.
SKRIFSTOFUÁHÖLD
Skúlagötu 63 - Slmi 1 79 66
MYNDAMOT HF.
MORGUNBLAÐSHÚSINU SfM117152
• Bókagerð
Framh. af bls. 14.
veitzt um aldir þau ritverk
sem hvað mest áhrif hafa haft
á trú og hugmyndir a. m. k.
vestrænna Þjóða; með tilkomu
þeirra var fundin aðferð til að
varðveita fróðleik og skáld-
skap frá kynslóð til kynslóðar,
þannig að einn maður gat með
því að taka sér bók í hönd og
lesa á hana numið á skömmum
tíma vísdóm sem margir menn
höfðu safnað til á áratugum og
öldum. Að vísu hefur margt
óþarft verið skráð á bækur,
en allí um það er bókin sú
máttarstoð sem hið hátimbraða
menningarhof nútímans stend-
ur á.
Landnámsmenn, forfeður vor-
ir, hafa vafalaust sumir hverj-
ir kunnað að rista rúnir. Rún-
ir voru ýmist höggnar á stein
eða ristar á tré, en ekki er neitt
varðveitt af því sem landnáms-
menn á íslandi kunna að hafa
krotað með rúnum sér til
minnis eða skemmtunar. Sum-
ir hafa látið sér detta í hug
að elztu bókmenntir íslendinga
hafi verið skráðar með rúnum,
en hvorki verður það sannað
né afsannað. Aftur á móti má
telja öruggt að íslendingar hafi
lært að skrifa bækur skömmu
eftir að kristni var lögtekin.
Kristnin var innflutt og allt
hugmyndakerfi hennar var
landsmönnum framandi, en
um árið 1000 höfðu margar
og þykkar bækur verið skrif-
aðar um kristin fræði. Grund-
vallarrit kristninnar, biblían,
er svo mikið rit að óhugs-
andi er að varðveita boðskap
hennar nema á bókum. Það
38
var því ómögulegt að boða
kristna trú nema styðjast við
bækur, og má því búast við að
þeir Þorvaldur víðförli, Stefn-
ir Þorgilsson og Þangbrandur
prestur hafi haft með sér eitt-
hvað af skræðum. Einnig var
loku fyrir það skotið að prest-
ar gætu gegnt embætti sínu
nema þeir væru læsir. Af þessu
er ljóst að bókagerð hefur
hlotið að hefjast hér á landi
á elleftu öld, en á næstu öld-
um hefur hún vaxið og
blómgazt til svo mikilla muna,
að bókmenntir eru sá þáttur
í menningarsögu þjóðarinnar
sem við erum stoltastir af og
raunar eini þátturinn sem bor-
ið hefur hróður lands og þjóð-
ar um víða veröld.
Eftir því sem kristni efldist í
landinu og prestar urðu fleiri
hefur eftirspurn eftir bókum
vaxið. Fyrstu bækurnar hafa
vafalaust komið frá útlöndum,
en bækur voru dýrar og ómögu-
legt hefur verið að fullnægja
þörfinni með innfluttum bók-
um. fslendingar hafa því fljót-
lega neyðzt til að læra að búa
til bókfell og skrifa sínar bæk-
ur sjálfir, en þeir sem lærðu
að draga til stafs hafa von
bráðar komið auga á hvílíkt
þarfaþing bók gat verið.
Skömmu eftir 1100 komu for-
ustumenn þjóðarinnar auga á
þá augljósu staðreynd, að lög
landsins mundu betur geymd á
skinni en í minni lögsögu-
mannsins. Sumir halda að
frumdrög Landnámu hafi ver-
ið skráð á bók um það leyti
sem tíund var lögtekin árið
1097. Um það leyti má búast
við að farið hafi verið að skrá
veraldlegan fróðleik á skinn-
bækur hér á landi; það hefur
síðan smám saman farið vax-
andi á tólftu öld, en á þrettándu
öld er blómaskeið veraldlegra
bókmennta á íslandi; á þeirri
öld hafa margar skinnbækur
verið skrifaðar hér á landi, og
eru sumar þeirra enn til, en
á fjórtándu öld náði bókagerð-
in mestum vexti og þroska. Frá
þeirri öld eru varðveittar bæk-
ur sem eru gerðar af þeirri list-
fengi, að íslendingum hefur
ekki hingað til tekizt að gera
betur.
Á íslenzkar skinnbækur er
skráð margs konar efni: kirkju-
legar bókmenntir, lög, sagn-
fræði, íslendingasögur, kvæði
og margt annað. En hvergi
hafa þeir sem skrifuðu hand-
ritin lýst því, hvernig þeir
fóru að því að búa til bækur:
hvernig skinnið var verkað,
hvaða áhöld voru notuð, hvern-
ig penni var búinn til, hvernig
og úr hverju blek var gert og
svo framvegis. Hins vegar eru
til allgamlar lýsingar á bóka-
gerð í erlendum ritum, og má
ætla að svipaðar aðferðir hafi
verið notaðar á íslandi, þar
sem íslendingar hljóta að hafa
lært handverkið af erlendum
mönnum.
Svo virðist sem íslendingar
hafi einvörðungu notað kálf-
skinn í bókfell; sumar þjóðir
notuðú einnig sauðskinn, t. d.
má nefna að allmörg norsk
handrit eru varðveitt, sem gerð
eru úr sauðskinni. Skinnið hef-
ur að sjálfsögðu fyrst verið
rakað og var nauðsynlegt að
það væri vandlega gert; að
öðrum kosti varð illt að skrifa á
háraminn. — ’Sá má skrifa
á ull, sem hér skrifar á; hér
má ekki skrifa', stendur á
spássíu í rímnahandriti frá því
skömmu fyrir 1500, sem varð-
veitt er í Wolfenbiittel í Þýzka-
landi. Ef til vill hafa skinnin
stundum verið rotuð; um það
brestur heimildir. En víða í
handritum sjást leifar af hár-
um, einkum þar sem útnárar
hafa verið notaðir í blöð, og
bendir það til að algengast hafi
verið að raka skinnin. Vafa-
laust hafa skinnin verið hæld
og hert, en síðan hafa þau ver-
ið elt. Áuðséð er að holdrosinn
hefur verið vandlega skafinn
og ef til vill háramurinn líka,
til þess að fá sem mýksta og
jafnasta áferð. Þegar vel tókst
til um verkun bókfellsins varð
það hvítt og þjált, og þannig er
það ennþá í þeim skinnbókum
íslenzkum sem bezt eru varð-
veittar.
Þegar bókfellið var tilbúið
til notkunar varð fyrst fyrir
að sníða það í hæfilega stóra
hluta, eftir því í hve stóru broti
bókin skyldi vera. Síðan var
hver hluti tekinn og brotinn
saman, þannig að úr honurh
fengust tvö blöð samföst í kil-
inum. Ekki er kunnugt um
hvað fyrri tíðar menn nefndu
þessi tvö samföstu blöð; Danir
hafa á síðari tímum nefnt þau
bladpar, en ég hef stundum
leyft mér að nefna þau tvinn
og geri það hér eftir. Algeng-
ast var að fjögur tvinn væru
lögð saman í kver (örk), þann-
ig að átta blöð urðu í kverinu,
og var þá fyrsta blað áfast við
áttunda, annað við sjöunda,
þriðja við sjötta og fjórða við
fimmta. Stöku sinnum voru þó
tíu eða tólf blöð í kveri, og
stundum var stökum blöðum
skotið inn í milli, þannig að í
kverinu urðu sjö, níu eða ellefu
blöð.
í bókum þeim sem ríkuleg-
FALKINN