Vikan - 10.10.1963, Blaðsíða 7

VIKAN
10. okt. ’63
VAR iSLAND FULLBYGGT
ER „LANDNAMSMENN“ KOMU?
Eftir Benedikt Gíslason fpá Hofteígi
að einskonar dogmatik, þ. e. vitsnumalegri stöðnun, en slík skoðun
er einskonar karlinn á kassanum, sem hótar eldi og brennisteini,
ef heilbrigð skynsemi kemur nærri honum. Allar sögurannsóknir
og jafnvel fornleifafræði, hafa staðnað á þessari gefnu vissu, og
heilbrigð skynsemi ekki mátt koma nærri málinu, en lesi heilbrigð
skynsemi úr heimildum m. a. hinu beina máli um landnám í auðu
landi, sézt glögglega hvernig í málinu liggur og til sanns vegar
megi færa hina beinu heimild um eyðilandsbúann.
í raun og veru þarf ekki þetta mál lengra að rekja en til þeirrar
vissu sem fyrir hendi er, að þeir, sem teljast hafa numið land, gátu
ekki komið með lífsbjargargripi með sér eða flutt þá á annan hátt.
Hér er um þá menn að ræða, sem verða að hafa málnytu sér til
framfæris og ull af sauðum sér til fata. Væri þetta hvorugt fyrir
hendi í búsetunni var ferðin út aðeins feigðarflan, sem ekki gat
hver á eftir öðrum lagt í, jafnvel þótt vita megi að margir hafa
flanað að sinni feigð í þessu ferðalagi, því ekki er líklegt að skip-
tapar hafi orðið minni í þessum ferðalögum en síðar fréttist af, er
kom fram á 11. og 12. öld, og skip þá orðin stærri og traustari,
en þá getur um miklar misfarir í siglingum við ísland. Það sem
m. a. er vitað um skipin á þessum tíma, er að getið er um trénegld
og bundin skip. Þessi bönd, sem skipin eru bundin með, er seymi,
sem unnið er úr sinum hryggdýra og einnig hvalfiska. Getur þess
að Sigurður slembir, norskur maður er barðist til konungsdóms
í Noregi, hafi haft tvö skip seymd, en Sigurður féll 1139, áður en
honum yrði konungsdóms auðið. í íslenzkum annálum er þess getið,
að Ásmundur nokkur, er kallaðist kastanrassi, hafi komið frá
Grænlandi til íslands, á skipi er hafi verið bundið seymi. Það var
1189 og getur þess um leið, að áður hafi hann verið á Finnmörk
á þessu skipi sínu. Árið eftir, 1190, fór hann frá íslandi á þessu
skipi, en kom hvergi fram austan hafs. Eru annálarnir óspar-
ir að geta um skipstjónin og manndauðann á þessum tíma og 1183
er kallað ófarasumar, því þá fórust 500 manns í íslandssiglingum.
Fornleifafundir benda einnig til þess að skip á 9. öld, einkum norsk,
hafi verið bundin seymi, minnsta kosti allmikill hluti þeirra, og
þarf varla um það að ræða að hægt hafi verið að flytja stórgripi
á slíkum skipum. Ferðalagið tók langan og óvissan tíma, og er
því fóðrið á gripunum mál út af fyrir sig, sem ekki verður leyst
með neinum líkingareikningi, og mál sem ekki hefur verið lagt út
í að leysa með neinum reikningi. Um slíkt hefur ekki verið að
ræða, og ekki getað verið um að ræða. Hvort landnámsmenn fara
samt út, í autt Island, er mál, sem má láta heilbrigða skynsemi leysa,
án allrar frekari málafylgju.
HEIMILDIRNAR.
1. íslendingabók.
Heimildirnar um landnám íslands er einkum að finna í tveim
fornbókum, Landnámu og íslendingabók eftir Ara fróða Þorgilsson,
breiðfirzkan mann að uppruna, er ungur kom á Suðurland og tók
prestvígslu. Ólst hann upp frá 7 vetra aldri í Haukadal og virðist
lengstum hafa verið handgenginn höfðingjum á Suðurlandi og þó
einkum biskupum í Skálholti, Gissuri og Þorláki Runólfssyni. Hann
var fæddur 1067, eða 11 árum síðar en biskupsstóllinn var settur
í Skálholti og dó 4 árum fyrr en erkibiskupsstóll var settur
í Niðarósi, er hafði þá yfir að bjóða biskupsdómi á íslandi, en
þá voru orðin hér tvö biskupsdæmi. Þetta útlenda yfirboð á
kirkjumálefnum íslands átti eftir að verða örlagaríkt fyrir ís-
lenzka þjóð, en smámsaman færðist íslenzka þjóðlífið meira og
meira undir vald og aðra hætti kirkjulífsins. Þetta hlaut að blasa
við þjóðlega hugsandi mönnum á þeirri tíð og vekia þeim ugg
um sjálfstæða tilveru þjóðarinnar, er kirkjan sýndist stefna að
því, að draga undir sig þjóðfélagsvaldið og innlenda fjármála-
stjórn. Því fyrstu fjárlög íslendinga eru tíundarlögin, sem Giss-
ur biskup fékk sett 1096 og gáfu kirkjunni forræði á þessum
fjárlögum. Mótvægi á móti þessu var fyrst og fremst saga þjóð-
arinnar. í sögunni hlaut þjóðin að muna bezt til sjálfrar sín og
sagan hlaut að vernda skýringuna á þjóðinni, og þaðan bar að
taka stefnumiðið um verndun og framgang þjóðarinnar móti al-
þjóðlegri samsteypu ríkja af sameiginlegum trúarbrögðum undir
samanþjöppuðu valdi á einum stað heims. Menntun þjóðarinnar
hafði farið mikið fram einmitt af kristilegri menntatækni, lestri
og skrift. Mátti því sýnast örðugt að greina á milli þess sem
þjóðin var sjálf og þess er hún hafði hlotið, enda komu ekki
fram skörp tímaskil í málinu, og má segja hitt að taumur kirkj-
unnar var dreginn ósleitilega, þótt hún yrði stundum að steita
fót sinn við steini. Má segja það strax að ritverk íslendinga, er
nú komu til sögunnar, urðu í flestu mjög höll undir kirkjuna,
og þá á aðra grein ekki síður höll undir höfðingjavaldið, en
höfðingjavald var einkunn hins íslenzka þjóðfélags, frá því að
það komst á laggirnar.
Ari fróði tók að rita Þjóðfræði íslands eða
íslendinga og nefnir hann bók sína íslendinga-
bók. Hann byrjar bókina á því að segja frá
því að 'fyrst hafi hann gert bókina þeim biskup-
um landsins, Þorláki í Skálholti og Katli á
Hólum og hafi sýnt þeim hana og Sæmundi
presti, þeim, sem löngum er kallaður hinn
fróði, og hafi þeim líkað svo að hafa eða þar
við auka. Þá hafði hann skrifað þessa, þ. e. bókina, sem við höfum
nú og heitir íslendingabók. Nú sést að liðið hefur nokkur tími
milli þess að Ari gerði þessar tvær bækur, því bæði Þorlákur
biskup og Sæmundur prestur dóu 1133, en í íslendingabók er
sagt að Guðmundur Þorgeirsson hafi haft lögsögu í 12 ár, en hann
sleppir lögsögu eftir því 1134 eða 1135. Sú íslendingabók, sem
við því höfum, er gjörð eftir þann tíma, en það er 261 ári eftir
að frá því segir í þessari bók að Ingólfur kom út „norrænn sem
sannlega er sagt að færi fyrst þaðan til íslands“, en sagt hefur
hann fyrr að ísland byggðist fyrst úr Noregi. Það er að vísu
svo að sagngeymd á þessum tíma er betri en nú á dögum, en
ekki höfum við nú á dögum 260 ára gamlar sögur, eins og frá
Birni sýslumanni á Burstafelli um 1700, án þess að kalla þær
hreinar þjóðsögur og leggja lítinn trúnað á. Voru þó sögur af
Birni, sumar hverjar, skráðar fyrir um 100 árum. Það má því
gera ráð fyrir því, jafnvel þótt eitthvað eða flest sé satt í því,
sem Ari skrifar, að þar vanti stórum í þá skilgreiningu, sem sönn
VIKAN 41. tbl. — ij