Vikan - 08.05.1980, Blaðsíða 50

Undarleg atvik — Ævar R. Kvaran
Sumariö 1717 eru tveir menn á ferð
ríðandi á leið til Hóla yfir Kolbeinsdal,
þar sem nú heitir Flekkuhvammur.
Þegar þeir eru komnir yfir ána stíga þeir
af baki og taka af koffortahestum þeim
sem þeir hafa með sér. Þá sjá þeir tvær
kindur nálægt sér utarlega í Ástungum,
aðra hvíta, hina svarta. Annar ferða-
langanna, sem sýnilega er fyrirmenni,
biður nú fylgdarmann sinn að hjálpa sér
að handsama kindurnar. Þeir ná þeim og
binda þær sauðbandi. Því næst opnar
fyrirmennið koffort sín og tekur þar upp
skurðhnífa ýmiss konar og önnur áhöld
og tekur til við að skera í kindurnar. Og
hann lætur ekki staðar numið fyrr en
hann hefur skorið annan bóginn af
báðum kindunum. Síðan saumar hann
svarta bóginn á hvítu kindina. Meðan
hann er að starfa þessum er hinn
bógurinn orðinn svo lífvana að þessi
skurðmeistari treystist ekki til að græða
hann við svörtu kindina, eins og ætlun
hans hafði verið, og slátra þeir félagar
henni þess vegna.
Að svo búnu sendi skurðmeistarinn
fylgdarmann sinn á undan heim með
koffortahestana, en varð sjálfur eftir hjá
kindinni og dvaldist hann þar í þrjá
sólarhringa, þangað til hann þóttist viss
um aö hún myndi lifa. Enda fór svo að
þessari kind batnaði að fullu, lifði mörg
ár eftir þetta og varð hin vænsta ær, en
hvammur sá sem þetta fór fram í ber
síðan nafnið Flekkuhvammur.
Skal nú gerð nokkuð nánari grein
fyrir þessum frábæra skurðlækni sem
notaði þannig þúfnakolla fyrir skurð-
borð og fjallahvamm fyrir skurðstofu til
vísindalegra tilrauna sinna.
Steinn biskup á Hólum og frú
Valgerður kona hans áttu nokkur börn
og koma þrjú þeirra við þessa sögu: Jón
Steinsson, sem tók sér viðurnefnið
Bergmann, og systur hans tvær, Jórunn
og Helga. Bróðir Steins biskups hét
Þorgeir og er sagt að hann hafi búið á
Skaga áður en hann fór að Hólum og
varð ráðsmaður hjá bróður sínum árið
1716.
Þorgeir var afbragðslæknir. Átti hann
og lækningabók ágæta og var sagt að
Jón bróðursonur hans hefði lært undir-
stöðu læknislistar hjá honum. En hann
hefur þá verið mjög ungur því hann var
aðeins 16 eða 17 vetra þegar hann sigldi
til náms árið 1714.
Jón var þrjú eða fjögur ár erlendis og
sóaði mjög fé sinu, en lærði læknisfræði.
Jón Espólín lýsir Jóni Steinssyni svo að
hann hafi verið skáld gott og haft gáfur
til hvers sem hann tæki sér fyrir hendur,
og svo góður læknir að það hafi verið í
minnum haft. Ýmis kvæði eru enn i dag
til eftir Jón Steinsson og hafa sumir jafn-
LISTA-
LÆKNIR
r- r-tsrf*
4^
dk.
vel eignað honum kvæðin Ég veit eina
baugalínu og Björt mey og hrein, sem
annars eru venjulega eignuð séra Stefáni
Ólafssyni og prentuð í Ijóðmælum hans.
Þessi visa kvað einnig vera eftir Jón:
Blíð til máls með bjartan háls
ber af áls ljóss sólum,
dokkin frjáls er dýja báls
dóttirPálsáHólum.
Jón hefur að líkindum komið til
Islands aftur sumarið 1717 og er sagt að
hann hafi komið út í Hofsós. Þegar hann
var stiginn af skipsfjöl gerði hann boð
heim til Hóla að sækja sig og föggur
sínar og var þá maður sendur eftir
honum út í Hofsós. Þeir fóru yfir
Kolbeinsdal á inneftirleið og þá var það
að Jón gerði hina furðulegu skurðaðgerð
á kindunum, sem lýst var hér að framan.
Um þennan atburð orti Sigurður
Pétursson vísu, sem stendur i einum
mansöngnum i Stellurímum og alkunn
er orðin:
Steins var kundar konst ótrauð
og kraftaverk við ýta,
bóginn þann af svörtum sauð
setti á hinn hvíta.
Að lokinni ferð þessari fór Jón heim
að Hólum og tók þegar að iðka lækning-
ar sínar, sem oft þóttu undraverðar og
gáfustmörgum vel.
Þá bjó bóndi nokkur í Miklabæ í
Óslandshlíð miðaldra og í röð betri
bænda. Hann var sullaveikur eða
meinlætafullur, eins og það var þá
kallað.
Bóndi kom eitt sinn heim að Hólum
seint um sumarið, hitti Jón Steinsson og
sagði honum frá vanheilsu sinni og bað
hann ásjár.
Jón tók því vel og tók bónda með sér á
afvikinn stað. Þar skoðaði hann
manninn nákvæmlega og sagði að því
loknu að sýki hans væri erfið viðfangs.
Samt fékk hann bónda lyf sem hann
sagði honum að nota hálfan mánuð og
láta sig svo vita hvort nokkur breyting
yrði á sjúkleik hans við það.
En þau virtust ekki koma að gagni. Þá
fékk bóndi enn önnur lyf hjá Jóni og
virtist sjúkdómurinn réna nokkuð við
þau. En þegar leið fram á veturinn
þróaðist krankleikinn að nýju og enn
leitaði bóndi ásjár hjá Jóni. Jón sagði að
sig hefði lengi grunað að sjúkdómurinn
yrði erfiður viðfangs en sagði bónda að
hann yrði að fara frá sér lyfjalaus heim
að þessu sinni en kvaðst ætla að koma út
að Miklabæ einhvern tíma um veturinn
og tala betur við hann.
Bóndi fór nú heim til sín. Og nú leið
og beið þangað til seint á góu. Þá fór Jón
Steinsson einn góðan veðurdag út að
Miklabæ og Ólafur bryti með honum.
Bóndi tók þeim mætavel og bauð til
baðstofu.
Að nokkrum tíma liðnum læsti Jón
baðstofuhúsinu og fór að tala við bónda.
Hann kvaðst nú vera kominn til að
bjóða honum tvo kosti. Annar væri sá
að hann hætti við allar lækninga-
tilraunir við hann en hinn að hann skæri
hann upp. Og væri það þó ábyrgðarlaust
af sinni hendi hvort hann héldi lifi eða
ekki. Bóndi kaus síðari kostinn.
Jón bjó bónda nú rúm á miðju gólfi,
þar sem alls staðar mátti ganga í
kringum hann, lét hann síðan leggjast
niður, bar lyf að vitum hans og batt um
litlafingur hans.
Nú leið nokkur stund. Maðurinn tók
að fölna og varð hvítur sem nár. Þá
kveikti Jón ljós, fékk Ólafí það og skipaði
honum stranglega fyrir hvernig hann
ætti að halda því. En hann átti að halda
því svo nærri líkama bónda að það veitti
honum yl.
Jón tók nú upp tæki sín og risti bónda
á kviðinn, en ekki samt lifhimnuna. Því
næst tók hann silfurskeið og eitthvert
glerilát. Hann hafði líka stóra kollu við
höndina og jós úr bónda svo miklu vatni
að undrum sætti. Þegar því var lokið
saumaði Jón kviðinn saman aftur, leysti
utan af fingri hans og bar eitthvert lyf að
vitum hans. Þá fór að færast blóð í
andlit bónda þangað til hann leit upp.
Að þvi búnu hagræddi Jón bónda sem
best hann kunni og opnaði baðstofu-
húsið.
Eftir þetta var hann þrjá sólarhringa á
Miklabæ á meðan bóndi var að hressast.
En hann komst vonum fyrr á fætur og
því næst til fullrar heilsu og kenndi
aldrei sullaveiki eftir þetta.
Svo var háttað til á Miklabæ að þar
var um þetta leyti unglingsstúlka um
fermingu, greind og eftirtektarsöm.
Hana langaði til að vita hvað Jón gerði
við manninn. Hún klifraði þess vegna af
götupalli, sem var annars vegar i
baðstofunni, upp á skammbita og þaðan
gat hún séð og heyrt hvað gerðist í
baðstofunni. Eftir þessari stúlku er frá-
sögnin hér að framan höfð. Hún óx upp
og fór út í Fljót og hafðist þar við mest-
alla ævina og varð meira en áttræð.
Það mun hafa verið sumarið 1718 að
Jón átti i kappræðum við Benedikt
Bekk. Þegar honum þótti torvelt að sigra
Benedikt sagði hann: „Þú verður ekki
jafnstæltur Benedikt — þegar selurinn
er að rífa þig!”
En Benedikt svaraði: „Ekki mun ég
þó drepa mig sjálfur!” Hvort tveggja
rættist.
Eftir að Jón kom heim úr siglingu
komst hann í kynni við stúlku eina sem
Þórunn hét Ólafsdóttir, af ætt Bjarna
Jónssonar á Skarðsá. Hann eignaðist
dóttur með Þórunni og vildi síðan
kvænast henni. En foreldrar hans voru
því mjög mótfallnir fyrir mannvirðingar-
sakir, einkum móðir hans. Jóni féll illa
að fá ekki að njóta stúlku sinnar og 4.
febrúar 1719 tók hann inn eitur, að sagt
er, en sá sig þó um hönd og bað um mjólk
úr þrílitri kú sem hann vissi að væri þar i
fjósinu. Þetta yrði hann að fá svo fljótt
sem mögulegt væri. En fjóslyklarnir
fundust ekki fyrr en seint og síðar meir.
Þegar mjólkin svo loksins kom var svo
af Jóni dregið að hann gat ekki neytt
hennar og lét hann þarna líf sitt.
En af Benedikt er það að segja að
hann drukknaði í Héraðsvötnum
nokkru síðar og reyndist líkið nokkuð
rifið af sel þegar það fannst.
Eins og ég gat um i upphafi máls míns
áttu þau Steinn biskup og frú Valgerður
dætur tvær, Helgu og Jórunni. Þær
giftust báðar og er margt stórmenni frá
þeim komið, svo sem Geir biskup
Vídalin.
Helga var hæglynd og spök eins og
faðir hennar en Jórunn sór sig í móður-
ættina, stórlynd, örorð og óstillt í fram-
göngu. Meðan þær systur voru í föður-
garði vandaði biskup oft um þetta við
Jórunni en hún fór sínu fram. Faðir
hennar óttaðist að hún myndi láta
einhvern skólapilta fifla sig þvi hún var
oft að tuskast við þá. Aftur var hann
óhræddur um Helgu því hún var stillt
stúlka og frásneydd öllum solli.
Eitt sinn dulbjó biskup sig svo enginn
þekkti hann. Hann gekk því næst til
Helgu dóttur sinnar þar sem hún var ein
á afviknum stað og bað hana að lofa sér
að sofa hjá henni. Hún færðist undan í
fyrstu en biskup sótti málið þeim mun
fastara. Loks lét Helga til leiðast og
spurði: „Hvar eigum við þá að vera?”
Biskup svaraði engu og gekk á burt en
Helga stóð forviða eftir.
Svo hitti hann Jórunni og hafði sömu
tilmæli við hana. En hún varð æf og sló
biskup utanundir og sagði: „Þú verður
að finna mig áður en þú færð að sofa hjá
mér, karl minn!” Biskup lét sem sér litist
ekki á blikuna og fór burt.
Skömmu síðar gerði hann boð eftir
50 ViKan 19. tbl.