Vikan - 18.09.1980, Blaðsíða 44

Framhaldssaga
uðu skæruliðarnir eru að mestu
ímyndun Sasha frænda.”
Roskni maðurinn var Sasha frændi.
Meðan við gengum gegnum skóginn
sagði hann okkur að hann væri fyrir
skæruliðahóp Zhitomirhéraðs. Allir í
hópnum voru gyðingar. Úkraínskir
skæruliðar höfðu sina eigin hópa og
vildu ekki hafa gyðinga innan þeirra.
Ég sagði honum frá því hvernig okkur
Helenu hefði verið vísað frá einmitt
slíkum hópi.
Ungi maðurinn — hann hét Yurí —
kinkaði kolli. „Þið eruð heppin að þeir
drápu ykkur ekki. Okkur finnst þetta
óskiljanlegt. Þjóðverjar setja þá í ánauð,
drepa æskumennina þeirra, brenna
heimili þeirra og stela uppskerunni, og
það finnst manni eiginlega að ætti að
koma þeim til að finna til samstöðu með
úkraínskum gyðingum. En það er nú
eitthvað annað. Þeir finna sér enn tima
til að hata okkur og afneita. Maður
fyllist örvæntingu."
„Fari þeir til helvitis,” sagði Sasha
frændi. Hann nam staðar áður en við
héldum inn á skógi vaxið svæði sem virt
ist í nokkurri ræktun. Það gat hafa verið
skógræktarstöð sem nú var hætt
störfum. „Verið varkár. Einfalda röð.
Þú, Þjóðverji, komdu með mér. Þú lítur
ekki út fyrir að hafa neitt á móti
átökum.”
„Ég væri ánægðari ef ég hefði byssu.”
„Við ætlum að ná okkur í nokkrar
bráðlega. Komdu nú.”
Við gengum í gegnum rakan, kaldan
skóginn. Ég leit einu sinni um öxl á
Helenu. Hún brosti. Loksins, loksins
vonarskima.
Einhvern tíma I mars 1942 voru Karl
bróðir minn og Ottó Felsher starfsbróðir
hans sendir ásamt fleiri Buchenwald-
gyðingum I nýju búðirnar við Teresien-
stadt.
Búðirnar voru þrjátíu mílur eða svo
frá Prag og voru einu sinni herbúðir, á
timum Maríu Teresu keisaraynju, en
eftir það venjulegt tékkneskt þorp. En
það var búið að flytja Tékkana burt.
girða og einangra húsin og nú var þetta
orðið fangelsi, þó sérstakt væri.
1 reynd voru þetta „sýningarbúðir” —
leiktjald til að blekkja heiminn. Meðan
gyðingarnir þar sultu og dóu, og voru
síðar meir aðeins hafðir þarna skamma
hrið áöur en þeir voru sendir til aftöku,
létu Þjóðverjar það fréttast að þetta væri
„paradísargettó", „elliheimili”, „sérstak-
ar búðir” fyrir mikilhæft fólk, gyðinga-
hetjur úr fyrri heimsstyrjöldinni, mennt-
aða gyðinga frá Þýskalandi og Tékkó-
slóvakíu.
Þegar ég vann að rannsóknum
minum fyrir þessa sögu komst ég að því
að Leo Baeck, rabbíi i Berlín, frammá-
maður prestastéttar gyðinga í Þýska-
landi, hafði verið fangi hér. Sömuleiðis
hershöfðingjar af gyðingaættum. Og
gyðingur sem hafði verið I stjórn I.G.
Farben.
Nokkur hundruð manns frá Buchen-
wald var smalað út úr lestunum og
reknir inn á aðaltorg bæjarins. (Ég kom
þangað eftir stríðið og gat ekki annað en
látið mér þykja nokkuð til koma — ytra
borðið var að minnsta kosti mjög þokka-
legt. Gömul falleg hús, þungar hurðir,
hreinar götur. En allt var þetta upp-
gerð.) ,
Yfirmaðurinn bauð nýju gestina vel-
komna. Hann var SS-ofursti, Austur-
rikismaður, og hann lagði hvað eftir
annað áherslu á það að þetta væri bær
sem Foringinn gæfi þeim, gyðingaborg,
og þeir ættu að sjá til þess að hún héldist
hrein og fáguð, þeir ættu að hlýða lög-
unum og vera samvinnuþýðir við yfir-
völdin. Teresienstadt myndi afsanna
allar þessar hræðilegu lygar sem fólk
væri að bera út um illa meðferð Þjóð-
verja á gyðingum.
Ef skipunum væri óhlýðnast, bætti
hann við, ef þeir lugu, smygluðu, stálu,
ötuðu borgina út eins og gyðinga var
háttur, þá yrði farið með þá eins og
venjulega glæpamenn. Og hann beindi
athygli þeirra að gálgum skammt frá
hliðarinngangi, þar sem líkamar þriggja
ungra manna dingluðu.
Siðan var hópnum leyft að fara og
sagt að yfirmenn hvers hóps fyrir sig
myndu vlsa þeim á verustaði og úthluta
verkefnum.
Aðlaðandi miðaldra kona, Maria
Kalova, sem lifði eldraunina af og er
helsti heimildamaður minn um árin sem
Karl var i Teresienstadt, gekk nú til
bróður mins og Felshers.
„Weiss? Karl Weiss?”spurði hún.
„Já.” Hann hló og sneri sér að
Felsher: „Ég trúi þessu ekki. Móttöku-
nefnd fyrir fanga. Áttirðu líka von á
Felsher vini minum?”
„Já, reyndar áttum við það. Fréttir
spyrjast. Ég er María Kalova. Ég vinn á
teiknistofunni. Þið eigið að vera þar líka.
Eiginlega frétti einn SS-foringinn af
vinnu ykkar og bað um ykkur."
Felsher gretti sig. „Fleiri andskotans
ættartölur. Að sanna að þessir þjófar og
lygarar komi allir af Friðriki Barba-
rossa.”
„Vertu feginn,” sagði hún. „Þetta er
svo sem ekkert hótel en maður þraukar."
Hún gekk með þeim um búðirnar.
Karli til mikillar furðu var aðaltorgið
snyrtilegt og vel hirt og nokkrar versl-
anir. Verslanir I vinnubúðum? Og banki,
leikhús, kaffihús.
Hann spurði Maríu Kalovu um þetta.
„Þetta er allt svindl, gerviímynd.
Þetta er mesta falsþorp i mannkynssög-
unni gervallri. Bankinn sendir út verð-
lausan gjaldmiðil. Það er aldrei til brauð
i bakariinu. 1 ferðavöruversluninni
geturðu keypt aftur þina eigin tösku.
Það er kannski hægt að fá bolla af volgu
ersatz-kaffi á kaffihúsinu einu sinni i
viku.”
„Hvað er þetta?” spurði Karl.
„Leikur?”
„Nei, þetta er mikið meira en leikur
fyrir nasistana," sagði Maria. „Þegar þið
komið í svefnskálana sjáið þið að þeir
eru fullir af gömlu deyjandi fólki. Við
skrimtum naumlega af matarskammtin-
um okkar. Það eru þungar refsingar
fyrir minnstu yfirsjónir. Sérðu litla
virkið þama? Það er Kleine Festung.
Þar starfa pyntingarmenn SS. Þetta er I
rauninni ekki svo mjög frábrugðið
Buchenwald en litur betur út.”
„Ég skil þetta ekki," sagði Felsher.
„Teresienstadt er skilrikin þeirra upp
á heiður og sóma,” sagði María. „Með
vissu millibili heimtar alþjóðlegi Rauði
krossinn eða einhver hlutlaus þjóð — til
að mynda Svíar — að fá að skoða vinnu-
búðir. Það er komið með þá hingað. Hér
fá þeir að sjá bankann, bióið, bakaríið,
búðirnar — og eru beðnir um blessun
sína. Um hvað eru þessir gyðingar að
kvarta? Foringinn gaf þeim þennan
fallega bæ."
„Og komast þeir upp með þetta? Trúa
eftirlitsmennirnir þeim?”
Karli fannst hann vera að missa vitið.
„Kannski vilja þeir trúa," sagði
Felsher.
Teiknistofan í Teresienstadt var stór,
björt og loftgóð. Karli skildist strax að
fólkið sem vann þar væri yfirstétt og i
náðinni hjá yfirboðurum sínum i SS.
Hann komst brátt að því hvers vegna
þetta var svo. Þau voru öll hluti af þeim
áformum nasista að sýna heiminum
þessar búðir sem fyrirmyndarbæ, til að
dreifa athyglinni frá raunverulegum
staðreyndum búðalífsins — frá
Auschwitzunum og Treblinkunum sem
færu brátt að mala myllur dauðans.
Á veggjunum voru litrík veggspjöld
með slagorðum, svo sem Sparið mat!
Hreinlœti umfram allt! Og hið sigilda
Vinnan mun gera ykkur frjáls! Hand-
bragðið var glæsilegt. Það er ekki að
undra. Sumir fremstu myndlistarmenn
Tékka og Þjóðverja voru þarna í haldi.
einnig ýmsir hljómlistarmenn, þar á
meðal nokkrir hljómsveitarstjórar, tón-
skáld og hljóðfæraleikarar.
Nokkrir menn voru að vinnu við
myndatrönur og máluðu myndir af þvi
sem ekki er hægt að nefna annað en
„hamingjusamt gettólíf í Teresienstadt”.
Karl, sem hafði séð börnin á götunum i
Buchenwald og jafnvel i Teresienstadt
berjast um brauðskorpur, gretti sig.
Rámradda maður fór frá teiknibretti
sinu og kynnti sig fyrir Karli og Felsher.
Hann hét Emil Frey og hann var for-
stöðumaður teiknistofunnar. Hann
hafði verið allþekktur listamaður og list-
kennari I Prag.
„Þið eruð trúlega fegnir að vera lausir
við Buchenwald,” sagði hann.
„Þetta virðist vera breyting til batn-
aðar,” sagði Karl.
Frey sagði: „Við erum heppin. Þú,
Weiss, og þú, Felsher, skulið halda
ykkur á hreinu og þá bjargist þið kann-
ski lika.”
„Sleppur einhvern tima einhver?”
spurði Karl.
„Þetta er ekki venjulegt fangelsi,”
sagði Frey. „Það er margfaldlega vaktað
— veggir, gaddavír, hundar, SS, tékk-
neska lögreglan. Það síðasta sem nasist-
ana langar til er að heimurinn komist að
þvi að þeir eru að ljúga um Teresienstadt
— og allar búðimar.”
Meðan Emil Frey talaði reikaði Karl
á milli myndatrananna og teiknibrett-
anna, skoðaði hvað verið var að gera og
gyllimyndirnar sem búið var að Ijúka.
Þarna var þýskur kvenleiki hylltur, For-
inginn sýndur í riddaraklæðum, heill-
andi myndir af „búðalifi” — söngleikir,
leiksýningar, barnaleikvellir.
Maria og Frey þögðu meðan Karl
skoðaði teiknistofuna. Felsher elti Karl
og hristi höfuðið.
Hann nam staðar við hornið á vinnu-
borði Freys og horfði stift á hann.
„Þessar myndir eru lygavaðall."
Frey þagði enn. Svo sagði hann við
Maríu: „Stattu vörð við gluggann. Við
verðum að byrja að mennta lærlingana
okkar tvo."
Um leið og María var komin að stóra
glugganum tók Frey fjöl úr borði sínu og
sótti teikningavafning. Hann breiddi úr
þeim og hélt niðri hornunum. „Við
erum svolitið vandlátir hérna,” sagði
hann við Karl og Felsher. „Þaö sem við
sýnum er í einum stíl, kannski róman-
tiskum, en við fáumst einnig við raunsæi
sem ef til vill má flokka undir þjóðlífsat-
huganir.”
Fyrsta myndin var pennateikning —
hryssingsleg, uggvekjandi — og hét
„Dæmdir”. Þrír líkamar dingluðu í
gálgum. 1 kring stóðu glottandi SS-
menn. Sú næsta hét „Síðasta ferðin" —
blýantsteikning af vagnæki af kistum
sem allar voru merktar Daviðsstjörnu.
„Þínar?” spurði Karl.
„Okkar allra.”
María kallaði frá glugganum. „Búða-
44 Vlkan 38. tbl.