Vikan - 09.01.1986, Blaðsíða 20

Ifi Vísindifyriralmenning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á Íslandi: Vikan
Heimskautsnóttin iöar af lífi. Frá
fljótinu, sem rennur hljóölega milli
hávaxinna trjástofna, heyrist leti-
legt skvamp þegar krókódílarnir
leggja af staö í sundferð. Leöurblaka
svífur grein af grein á skordýraveiö-
um í myrkrinu. Og í þessa hljómasin-
fóníu heimskautsnæturinnar bland-
ast kannski einnig skrölt og skrækir
vængjalausrar öskurtrönu.
Þannig var einmitt raunverulega
umhorfs noröan viö heimskauts-
bauginn fyrir 40 milljón árum. Þá er
einkum átt viö nokkrar stórar eyjar
langt í norðri, á heimskautssvæðum
Kanada, á 80. breiddargráöu, móts
viö nyrsta hluta Grænlands. Þar
heitir nú Ellesmereland og Axel Hei-
bergsland. Á okkar dögum má þar
kallast líflaus auön, túndrur og víö-
áttumiklir jöklar. Frost fer þar
aldrei úr jörðu, enda meöalhiti árs-
ins mínus 17 gráöur. Um þaö bil tvö
hundruð mílur munu vera til næstu
lifanditrjáa.
Þaö eru engar nýjar eöa óvæntar
fréttir aö á heimskautssvæðunum
hafi stundum veriö hlýviörisskeiö
meö þroskamiklum jurtagróöri. Um
þaö vitna gamlir fundarstaöir meö
steinkolum, frjókornum og þá ekki
síst steinrunnin mót af blööum jurta
og trjáa í ýmsum bergtegundum.
En þaö er tæpast meira en hinar
steinrunnu jurtaleifar frá fyrri
blómatímum sem tekist hefur að
leiða fram í ljós dagsins í heim-
skautsliéruöunum. Á því veröur
engin breyting fyrr en um 1965 þegar
tveir amerískir fornleifafræðingar,
Robert West og Mary Dawson, finna
mikinn fjársjóö steinrunninna,
áhugaveröra leifa úr dýraríkinu. Má
þar meðal annars nefna tennur úr út-
dauöum dýrategundum sem nú eiga
ættingja á heittempruðum svæöum,
til dæmis krókódíla og skjaldbökur.
Þetta voru dýr sem lifðu í næsta
nágrenni viö norðurpólinn, aö líkind-
um í 40 milljónir ára: síöustu 20
milljónir krítartímans og fyrstu 20
milljón árin af tertíertímanum. Þaö
sem í fyrstu var talinn mjög áhuga-
vekjandi uppgötvun er nú oröið enn-
þá meira áhugavekjandi eftir aö
tímaákvaröanir hafa sýnt og sannað
aö margar af þessum dýrategundum
hafa lifaö á heimskautssvæöunum
2—4 milljónum ára fyrr en á öörum
stööum. Nokkrar af þeim trjátegund-
um, sem þrifust á þessu heita tíma-
bili heimskautslandanna, viröast
hafa lifaö þar 15 milljón árum fyrr en
á suðlægum slóðum.
Einn af samstarfsmönnum þeirra
Wests og Dawsons, landfræöi- og líf-
fræöiprófessorinn Leo Hickey, yfir-
maður Peabodys náttúrufræöisafns-
ins við Yale-háskólann, geröi nýlega
grein fyrir þessum furöulegu upp-
götvunum í ritgerð í tímaritinu The
Sciences.
Áöur fyrr, þegar rætt var um ein-
staka fundi dýrasteingervinga frá
þessum tímum, var hin almenna
skýring sú aö heimskautslöndin hafi
þá myndað landgöngubrú milli
meginlandanna á noröurhelmingi
jaröar og aö dýrin hafi fariö þá leið
þegar þau reikuöu milli Asíu og
Noröur-Ameríku.
En í ljósi hinna nýju uppgötvana er
ekki lengur stætt á því aö líta á heim-
skautslöndin sem umferðarstöö fyrir
dýr og jurtir. Leo Hickey segir aö
hann og samstarfsmenn hans hafi
komist aö þeirri niöurstööu aö þaö
hafi einmitt veriö þar sem nútíma
jurta- og dýraríki hafi mótast aö
stórum hluta. Heimskautslöndin hafi
Þegar heimskautslöndin
voru gróðurhús
verið eins og gróöurhús fyrir þróun-
ina og breiöst síðan þaöan til beggja
meginlandanna.
Hin heittempruöu hlýindi í heim-
skautslöndunum voru því ekki vegna
landfræðilegrar legu þeirra á
suölægum slóðum heldur vegna
hækkunar hitastigs um allan heim
sem náöi hámarki fyrir um þaö bil 40
milljónum ára, en hlaut skjót enda-
lok þegar loftslag kólnaði mjög
skyndilega fyrir um þaö bil 38
milljón árum.
Þaö var á fyrstu 20 milljón árum
tertíertímans sem spendýrin komu
fram á sjónarsviöiö meö næsta
furöulegum hraöa og fylltu sköröin
eftir hinar mörgu útdauöu dýra-
tegundir krítartímans. Og Hickey
telur aö það hafi veriö í heimskauts-
löndunum sem mörg af hinum nýju
spendýrum tóku út þroska sinn og
fengu þá sérstæöu eiginleika sem
gengið hafa í arf til afkomenda
þeirra sem nú lifa.
Af þeim sjónarhóli er einkum
athyglisvert aö leiða hugann að fundi
hófdýrs sem kom mjög snemma
fram, eohippus. Þetta er elsti þekkti
forfaöir hestsins og auk þess er hann
einnig fyrirrennari annarra stórvax-
inna grasbíta, meðal annars nas-
hyrningsins.
llmhverfi, sem gerir miklar kröfur
til aölögunar, ýtir undir þroskun
nýrra eiginleika. Og heimskauts-
löndin hljóta að hafa stuðlað aö bylt-
ingarkenndum breytingum ýmissa
eiginleika dýranna, einkum hiö lang-
varandi myrkur og hálfrökkur
vetrarmánaöanna. Loöleöurblökurn-
ar, kaguanerne, sérkennileg dýr sem
nú á tímum lifa aöeins á Filippseyj-
um og í Indónesíu og geta farið í
feikimiklum loftstökkum milli
trjánna vegna eins konar flughúðar
sem þær hafa, hafa kannski fengið
ágæta nætursjón sína frá þeim for-
feörum sem sannanlega liföu í hinu
langa myrkri heimskautsnætur-
innar.
A þeim tíma þegar hitabeltislofts-
lag var í heimskautslöndunum
þrifust þar tiltölulega fáar trjá-
tegundir. Frá öllu hinu 40 milljón ára
langa tímabili hafa aðeins fundist
um þaö bil 400 tegundir.
Aöaltrjátegundin á hinum víöáttu-
miklu fenjasvæöum var rauðviður
(metasequoia) sem nefndur er
vatnsgreni.
Nú á tímum vex hann aöeins
villtur í einangruðu dalverpi í Suöur-
Kína þar sem hann getur náö 35
metra hæð. Á þurrari svæöum, sem
hærra lágu, uxu fyrirrennarar
margra vel þekktra lauftrjáa á
okkar dögum, svo sem birki, álmur,
hlynur, valhnotu- og fíkjutré.
Öll lauftrén felldu blöðin og vatns-
grenið langar barrnálar sínar. Og
þaö leiöir til annarra athugana.
Vitaö er aö lauftré fella blööin á
hinum kalda eöa þurra árstíma
þegar þau hafa ekki lengur not af sí-
minnkandi sólarbirtu — eöa meö
öörum orðum þegar þaö borgar sig
ekki lengur vegna vaxtar þeirra aö
fórna varaforöa til þess að halda
blööunum.
En í heimskautslöndunum var
hvorki kalt né þurrt í byrjun tertíer-
tímans. Hins vegar var dimmt
mánuöum saman og einnig þá ollu
blööin aö sjálfsögöu óþarfa álagi.
Hickey heldur því ekki ákveðið
fram aö birki, álmur og fleiri trjá-
tegundir hafi aölagast því aö fella
blöö sín á hinu langa dvalartímabili
þar nyröra. Ef svo hefur ekki veriö,
aö hans mati, hafa þær tegundir,
sem þroskuðu með sér viöleitni í þá
átt, ef til vill verið betur í stakk
búnar til aö aöhæfast birtu heim-
skautslandanna. Og þeir eiginleikar
hljóta vafalaust aö hafa fest ennþá
dýpri rætur hjá þeim þegar þær aö
lokum, vegna hins vaxandi kulda,
voru neyddar til aö snúa aftur til
suðlægari svæða.
Pýöing: Sigurður Gunnarsson
20 Vikan 2. tbl.