Vikan - 11.06.1992, Blaðsíða 40

TEXTI: GUÐMUNDUR SIGURFREYR JÓNASSON
cík (Atðfam
núÉaúdC yiCcU&mat&
Þegar tiltekiö menningarsamfélag
stendur andspænis gnótt vanda-
mála, sem ekki veröa leyst meö
því aö brúka hefðbundnar skil-
greiningar og vinnuaöferöir, er þörf nýrra
leiða. Ef nýjar leiðir eru ekki valdar og
þeim beitt til hlítar er hætt við aö skipulag-
ið veröi sjúkt og líði undir lok. í stjórnar-
formi iönaöarþjóöfélaga samtímans er
stjórnmálamönnum falin sú ábyrgð að
marka þá braut sem þróun þjóðfélagsins
fylgir. Stjórnmálamenn eru þó aðeins full-
trúar pólitískra flokka sem eru framveröir
ákveðinna hagsmunahópa innan sam-
félagsins og því bein afurö ríkjandi skipu-
lags. Þó aö flokkarnir byggi sumpart á
hugmyndafræöilegum grundvelli er ó-
raunhæft aö áætla aö þjóðfélagið taki
breytingum sem máli skipti, þó að hug-
myndir eins flokks eöa hagsmunahóps
veröi ráöandi innan stjórnkerfisins. Til
þess eru hugmyndaheimar þeirra of líkir.
Þessu til staöfestingar má líta á hug-
myndakerfi þau sem borgaraflokkar og
verkalýösflokkar samtímans hafa aö leið-
arljósi, þaö er frjálshyggjuna og marx-
ismann. Bæöi hugmyndakerfin spruttu úr
þeim jarövegi sem myndaöist þegar miö-
öldum lauk, iðnbyltingin hófst og raunvís-
indi tóku aö blómgast. Hagrænar og
stjórnmálalegar aðstæöur þeirra tíma
mótuöu þá hugmynd aö sífelld þensla í
hagkerfinu bæri vott um heilbrigða fram-
þróun. Ef þörfum hins efnalega lífs erfull-
nægt í samfélagi þar sem sérhæfing og
afköst vinnunnar aukast í hlutfalli viö vax-
andi neyslu þegnanna höfum við komist á
þröskuld fyrirmyndaríkisins.
FORSENDUR RÍKJANDI
GILDISMATS
Þetta er grunnfærnislegt viöhorf sem er til
oröiö vegna þess aö mannleg tilvera er
skoðuð einhliða í Ijósi efnislegra forsend-
na. Maöurinn er framar öllu vitsmunaleg
vera og efnahagslegir hagsmunir eru tald-
ir ráöa atferli hans og lífsskoöun. Báðar
kenningarnar eiga rót sína aö rekja til
hugmyndaheims 19. aldar og hafa hlotið
sín skagadægur á öld breyttra tíma. Þótt
hvorug sé þannig lengur ímynd framsæki-
nnar hugsunar mörkuöu þær, svo ekki
verður um villst, það lífsmynstur
efnishyggjunnar sem er einkennandi fyrir
menningu okkar tíma.
Sú afstaöa aö starfsemi mannsins
ákvaröist öðru fremur af efnahagslegum
skilyrðum leiðir af eöli máls til þess að
menning þjóöa miðist í auknum mæli við
fullnægingu líkamlegra þarfa. Hún verður
jarðbundin, einkennist af hagkvæmis- og
hagnýtissjónarmiöum. Rökhyggja er látin
skipa háan sess en tilfinningar settar skör
lægra. Veraldlegar eignir skipta menn
miklu og einstaklingar eru metnir eftir
þjóðfélagsstöðu fremur en manngildi. Á
sama máta er forgangsröðun mannlegra
þarfa og verðleiki fyrirbæra almennt met-
inn í samræmi viö grundvallarhugmyndir
efnishyggjunnar, sem er undirstaða þess-
ara hugmyndakerfa.
Á 20. öldinni - og þá sér í lagi á síðustu
tveimur áratugum - hefur gætt vaxandi
efasemda um hvort hiö efnahagslega
gildismat og siðgæði, sem skiluðu okkur
áleiöis aö þjóðfélagi nútímans, geti vísaö
leiðina áfram. Komin eru í Ijós vandamál
sem verða ekki leyst innan ríkjandi við-
miðunarramma. Nú vaknar sú spurning
hvar það afl liggi sem orðið geti drifkraftur
þjóöfélagsbreytinga. Hvaö hefur úrslita-
þýöingu þegar ráða þarf fram úr mannleg-
um vandamálum og beina samfélaginu í
þann farveg sem til heilla horfir? Ef viö
viljum gera okkur vonir um mannúölega
framtíð þarf að finna frækorn nýrra við-
horfa sem vaxið geti í staö hagvaxt-
arhugsjóna iöntímans.
MIKILVÆGI RÍKJANDI
MANNÍMYNDAR
Á sviöi félagsfræöinnar benda rannsóknir
í þá átt aö hugmyndir þær sem þjóðfélag-
iö gerir sér um mannfólkið, sjálft sig og
framtíð sína geti skipt sköpum. Hér er átt
viö heilsteypt kerfi hugmynda sem hafa
skipuleggjandi og mótandi áhrif á fram-
þróun þjóðfélagsins. Bandaríski félags-
fræöingurinn O.W. Markley notar í þessu
sambandiö hugtakið „mannímynd" eða
„ímynd um manninn“. Mannímyndin felur
í sér heildarskynjun á mannkyninu, jafnt
einstaklingum sem hópum, afstöðu
manna til sjálfra sín, annarra, samfélags-
ins í heild og alheimsins. Enginn veit um
allt þaö sem í mannkyninu býr og hug-
myndir okkar um manneðlið eru orðnar til
vegna ákveðins vals sem breytist í sam-
ræmi við breytingar á skynjun einstaklinga
á sjálfum sér og umhverfinu. Markley telur
aö á sérhverju tímabili mannkynsins
drottni ákveöin ímynd um manninn sem
ráöi úrslitum um heimsmynd manna og
þær ákvaröanir sem þeir taki. Meö frekari
þróun samfélagsins gerist mannímyndin
síöan úrelt og þörf veröur á nýrri heildar-
mynd.
O.W. Markley telur aö fjöldi forsendna,
sem þóttu góðar og gildar á veltiárum iðn-
byltingarinnar, sé nú farinn aö úreldast. Á
meöal þeirra eru einkum þrjár sem svara
ekki lengur kröfum timans:
1. Mannleg framþróun er sammerkt
hagvexti og aukinni neyslu - skoöun sem
bornar eru brigöur á vegna minnkandi
hráefna og vaxandi mengunar.
2. Mannkynið er aðgreint frá náttúrunni
og örlögin kveöa á um aö sigra beri hana
og hagnýta manninum til framdráttar -
afstaða sem er í geipilegri mótsögn viö
náttúruverndarsjónarmið samtímans.
3. Efnahagsleg hagkvæmni, sérhæfing
og vísindaleg smættunarhyggja eru
heppilegustu leiðirnar til aö fullnægja
markmiðum mannkynsins - viöhorf sem
hafa miðað að því aö uppfylla undirstööu-
þarfir mannsins en gert lif hans aö sama
skapi ómanneskjulegt.
TÆKNIFRÆÐILEGUR
FASISMI
Willis W. Harman hefur komist aö mjög
svipaðri niöurstööu um mikilvægi sjálfs-
hugmynda. Hann skrifar: „Svo virðist sem
hin meira eöa minna augljósu vandamál
séu sjúkdómseinkenni víðtækra, raun-
verulegra meinsemda sem liggja dýpra,
eru útbreiddari og við fyrstu sýn erfiðara
aö henda reiður á. Aö nokkru leyti er
orsakanna aö leita í stofnunum þjóð-
félagsins, í dreifingu valdsins, í hinum
hefðbundnu hlutverkum sem einstakling-
arnir eru þjálfaðir í og í uppbyggingu og
gerð þjóðfélagsins sem helgast af aldri og
venju. Þegar dýpra er leitað finnum við
samt aö þaö sem mestu ræöur hér um
eru grundvallarskoðanir einstaklingsins,
þaö sem hann heldur aö hafi raunverulegt
' gildi, skoðanir sem studdar eru af menn-
ingarumhverfi því sem við búum í.“
Harman er þeirrar skoðunar að ef ríkj-
andi gildismat er látið ráöa feröinni - og
þar meö ýtt undir þaö sem nefnt hefur ver-
ið „samsett, langvarandi grundvallartil-
hneiging vestrænnar menningar" - muni
þróunin leiöa okkur aö „tæknifræöilegum
fasisma" eöa miöstýrðu heimsauðvaldi
sem stjórnaö er af alþjóðlegum einokun-
arhringum. Skiptir þá litlu hvort slíkt kerfi
yröi af kapitalískri, sósíaldemókratískri
eða sósíalískri gerð.
LEITIN AÐ NÝJU
GILDISMATI
Ef samfélög eiga hins vegar aö taka nýja
stefnu í öörum farvegi þarf ekki aðeins
víötækar þjóöfélagsbreytingar heldur
djúptæka breytingu á þeim hugmyndum
sem liggja siömenningu okkar til grund-
vallar, nýja leiðandi hugmynd sem veldur
straumhvörfum hvað varðar atferli og lífs-
skoöun einstaklinga og menningarinnar í
heild.
40 VIKAN 12.TBL. 1992