Heima er bezt - 01.04.1973, Síða 25

Frá Höfn í Hornafirði. Starfsemi kaupfélagsins hér á sviði verzlunar og
framleiðslu í sjávarútvegi og landbúnaði er athyglisvert dæmi velheppnaðs
samvinnustarfs, sem stuðlar að blómlegri byggð á suðaustur kjálka lands-
ins. Hér fer saman gott hérað og gjöful fiskimið.
ekki er byggður upp á samvirðis-
grundvelli. Því er ekki að leyna, að
mörg kaupfélög hafa verið knúin af
atvinnulegri nauðsyn byggðalaganna
að ráðast í áhættuatvinnurekstur til
að viðhalda viðkomandi byggðarlagi,
en án nokkurrar ágóðavonar. Mörg
dæmi eru um það, að slík atvinnu-
rekstrarþáttaka hefur hreinlega orðið
til þess að draga úr þrótti kaupfélag-
anna til að sinna eðlilegu rekstrar- og
þjónustuhlutverki sínu.
Hins vegar hefur það kerfi, að
kaupfélagið annast öll atvinnu- og
viðskiptasvið á milli himins og jarðar,
heppnast fullkomlega sums staðar,
t. d. eins og í Höfn í Hornafirði, en
þess er að gæta, að þar eru sérstaklega
góð skilyrði til útgerðar, og á bak
við stendur gott hérað.
A sínum tíma var sú stefna sam-
vinnuhreyfingarinnar að leggja fram
hlutafé í hlutafélög, ásamt öðrum að-
ilum, mjög gagnrýnd. Slík félags-
þátttaka hefur verið með tvennum
hætti.
I fyrsta lagi með myndun hlutafé-
laga með öðrum aðilum til að hrinda
í framkvæmd áformum, sem þarf
samstöðu um í viðkomandi byggða-
lagi, eða til að binda 'sérhæfða starfs-
krafta með eignaaðild í byggðalag-
inu.
í öðru lagi með blönduðum hluta-
félögum, oftast í samvinnu við sveit-
arfélög og aðra aðila, til að koma á
fót grundvallarfyrirtækjum í afkomu
vissra þéttbýlisstaða.
Þetta eru eins konar byggðahluta-
félög, sem byggð eru upp án ágóða-
sjónarmiða, en til þess að efla at-
vinnugrundvöllinn. Svo virðist sem
þetta form hæfi kaupfélögunum bet-
ur en bein þátttaka í áhætturekstri.
Á þessum vettvangi hefur sam-
vinnuhreyfingin, í samvinnu við
sveitarfélögin, gert hvert stórátakið
af öðru til að efla by ggðaþróun víðs-
vegar um landið.
Samstarf kaupfélaganna og sveitar-
félaganna til að byggja upp nýjar
atvinnugreinar og efla framtak út í
byggðum í formi eins konar byggða-
hlutafélaga, er sá vettvangur, sem
getur reynzt hagkvæmastur til að
binda reksturinn við byggðirnar og
hagsmuni þeirra.
Hin f járhagslega uppbygging sam-
vinnuhreyfingarinnar tengir hana
sterkum böndum, ásamt deildarkerf-
inu, við félagssvæðið.
Þetta hefur gert kaupfélögin að
einum meginþætti í byggðaþróun
byggðalaganna. Styrkur þeirra er
mjög oft mælikvarði á þróunarmátt
félagssvæðisins. Af þessu leiðir, að
kaupfélögin verða að vinna úr þeim
þróunarkröftum, sem til staðar eru á
hverju félagssvæði. Atvinnugrund-
völlur byggðalaganna mun, fyrr eða
síðar, hafa áhrif á viðkomandi kaup-
félag, hversu öflugt, sem það er fjár-
hagslega. — Byggðaþróunarlega séð,
eru kaupfélögin félagslegt tæki til
að nýta og samstilla krafta; krafta
hvers félagssvæðis til ákveðinna verk-
efna í samræmi við félagslega þörf
innan eðlilegra efnahagslegra marka.
Þau ráða ekki yfir öðru fjármagni en
því, sem þeim er trúað fyrir að láni
eða í gegnum reksturinn. Þetta skil-
ur á milli þeirra og sveitarfélaganna,
sern geta með lögvernduðum hætti
krafizt skatta af borgurunum til
vissra verkefna. Þennan aðstöðumun
verður að hafa í huga, þegar kaup-
félögunum eru ætlaðar félagslegar
skyldur í uppbyggingu byggðanna.
Sambandið var sjötíu ára á síðasta
ári, og því ekki úr vegi, að rætt sé
um áhrif þess á byggðaþróun í land-
inu. Upphaflega má segja, að Sam-
bandið hafi verið fræðslusamtök
kaupfélaganna. Síðan varð Samband-
ið umboðsaðili kaupfélaganna og
hafði sérstakan erindreka í þjónustu
sinni. Fyrsti verzlunarerindreki þess
var Hallgrímur Kristinsson, sem síð-
ar varð fyrsti forstjóri þess. Upp-
haflega var ákveðið, að það ætti lög-
heimili á' Akureyri, en hefði opna
skrifstofu í Kaupmannahöfn. Arið
1917 flutti Samband íslenzkra sam-
vinnufélaga starfsemi sína til Reykja-
víkur. Um þetta segir Jónas Jónsson
í bók sinni Islenzkir samvinnufélagar:
„Eftir að höfn var byggð í Reykja-
vík, símasamband og fastar skipa-
göngur til útlanda, var heildsölu-
verzlun landsins að flytjast til höfuð-
staðarins. Forráðamenn félaganna sáu
hvert þróunin stefndi í verzlun lands-
ins. í Reykjavík hlaut að verða aðal-
heimili íslenzkra kaupfélaga og kaup-
mennsku“.
Þessi tilvitnun segir með skýrum
hætti hvaða grundvallaratriði ollu
því, að öll verzlunar- og þjónustu-
starfsemi landsmanna safnaðist saman
í Reykjavík. Vafalaust hefðu for-
ráðamenn Sambandsins helzt kosið,
að aðalskrifstofan hefði verið stað-
sett á Akureyri. Þetta viðhorf kem-
ur greinilega fram í því, að samband-
ið lagði áfram áherzlu á uppbyggingu
Akureyrar sem iðnaðarmiðstöðvar,
fyrir vinnslu afurða landbúnaðarins.
Fyrst í röðinni er gærurotun á
vegum Sambandsins 1923. Skinnasút-
un var hafin 1932 og skógerð 1935.
Þessi ártöl eru nefnd til að stikla á
því stærsta í þróun Iðunnar. Sam-
bandið kaupir ullarverksmiðjuna
Gefjun 1930, Fataverksmiðjan Hekla
er keypt 1946. Þessar þrjár verk-
Heima er bezt 133