Heima er bezt - 01.07.1985, Blaðsíða 22

KRISTMUNDUR BJARNASON
Ámi Reynistaðarmágur
og
matarstríð í Bessastaðaskóla
Grein þessi birtist hér með
sálminum ófeðraða um
matarstríðið á Bessa-
stöðum í upphafi 19.
aldarinnar.
Árni Jónsson var þá
bryti við skólann og
„stríðið“ trúlega hið
fyrsta í röð fleiri slíkra
átaka hérlendis.
Árni varð síðar m.a.
landfógeti Jörundar
hundadagakóngs og
fyrsti íslenski bœjar-
fógetinn, þótt stutt
stœði.
Árni Jónsson hét maður, þekktastur
undir viðurnefninu Reynistaðarmág-
ur. Sú nafngift var svo til komin, að
hann fékk fyrir konu Hólmfríði dóttur
Reynistaðarhjóna, Halldórs Vídalíns
klausturhaldara og konu hans, Ragn-
heiðar Einarsdóttur. Hólmfríður var
því alsystir „Reynistaðarbræðra“,
Bjarna og Einars, sem úti urðu á Kili.
Páll rektor Hjálmarsson á Hólum,
kunnur lærdómsmaður, vildi fá
Hólmfríðar, en Árni varð hlutskarp-
ari, sem fyrr segir, og „kvað þá rector
um hana kímni“, því að illt mun hon-
um hafa þótt að bíða ósigur fyrir
Áma, sem haldinn var oflátungur, og
mun rektor hafa átt drjúgan þátt í
viðurnefninu, sem hann bar til bana-
dægurs og skyldi vera honum til háð-
ungar.
Það varð löngum saga til næst bæj-
ar, er heimasætur „af góðu standi“
tóku niður fyrir sig. Ættarnöfnin
gömlu þóttu gæðastimpill, gilti einu
þótt farið væri að „slá í“ ættgöfgina;
væri auður í búi, varð goðunum
naumast steypt af stalli, hvað sem úr-
kynjun leið.
Árni Jónsson var ekki mikilla ætta,
eins og gefið hefur verið í skyn. Hann
ólst upp í Skálholti í skjóli móður-
systur, konu brytans þar, og þaðan
brautskráðist hann tvítugur að aldri,
1778. Gerðist hann eftir það skrifari
sýslumanna um sinn, síðar Björns
lögmanns Markússonar að Leirá og
loks Thodals stiftamtmanns, og með
honum fór hann til Kaupmanna-
hafnar 1785 og varð ólaunaður skrif-
ari C.U.D. Eggers ritara Landsnefnd-
arinnar.
Efalaust hefur Árna staðið til boða
prestsembætti, en hann stefndi hærra;
fátækt reyndist honum fjötur um fót.
Hann var liðtækur til starfa og hag-
sýnn á ýmsa lund, þótt Magnús dóm-
stjóri Stephensen fyndi honum flest til
foráttu, er gjörðar voru upp sakir Jör-
undar hundadagakóngs.
Árni kom upp aftur 1786, gerðist þá
verzlunarmaður á Eyrarbakka, tók
síðan að sér Grindavíkurhöndlun
hina gömlu 1788-1789, keypti hana
síðarnefnt ár og fékk borgarabréf. Um
það leyti kvæntist hann Hólmfríði
(1790). Nokkrir íslendingar reyndu
fyrir sér um verzlun, eftir að hún var
gefin frjáls, en oft tókst illa til. Þeir
gátu ekki keppt við fjársterka, gam-
algróna einokunarkaupmenn. Til
þess skorti fé og frændastyrk. Árni
Jónsson varð brátt gjaldþrota. Þá
gerðist hann verzlunarstjóri Jacobæ-
ushöndlunar í Keflavík, en var vikið
frá því starfi laust fyrir aldamótin og
átti í málaþræsum.
Þegar skólinn var fluttur frá
Reykjavík til Bessastaða, varð Árni
ráðsmaður hans og bryti (1805-1808).
Frá þeim árum er eftirfarandi bragur
um „matarstríð" skólapilta, líklega
hið fyrsta sinnar tegundar. Síðar urðu
skærur út af mataræði nokkuð tíðar.
Kunnast mun „matarstríðið" í
Möðruvallaskóla 1881-1882. Síðari
tíma sagnaritarar hafa gert mikið úr
sök Árna í matarmálinu, fæðissalan til
pilta hafi farizt honum „mjög illa“.
Allt mun þetta ýkt; Árni fengið að
gjalda þar afskipta sinna af Jörund-
armálum, sem brátt verður vikið að.
Geir biskup Vídalín, hispurslaus og
hreinskiptinn maður, segir svo um
fæðissölu Árna í bréfi, er hann ritaði í
ágúst 1806: „Fór þar allt bærilega í
fyrra, því hann var orðulegur og pilt-
um sérílagi eftirlátur. Þó komu klag-
anir um hráan graut og illa bakað
brauð sem lítið varð úr.“ í bréfi ári
síðar segir biskup: „Við Bessastaða-
skóla fer allt vel að kalla, þó er þar
minni subordination en ég hefði kos-
ið, og ýmsar klaganir um illa soðinn
graut m.m. hafa komið þaðan.“
Árni hætti brytastarfinu 1808 og
var um sinn nokkuð á lausum hjara í
Reykjavík, er Jörgen Jörgensen, Jör-
undur hundadagakóngur kemur til
sögunnar, hinn listfengi ævintýra-
maður, sem stofnaði sjálfstætt ríki á
íslandi 1809. Árni Jónsson gerðist
Jörundi handgenginn, svo og tengda-
sonur hans, Óli Sandholt. Árni varð
landfógeti, héraðsdómari í Gull-
bringusýslu og fyrsti íslenzki bæjar-
fógetinn og væntanlega ekki sá sízti.
Hann gegndi þeirri stöðu í Reykjavík
og virðist hafa farizt vel úr hendi. Sú
dýrð stóð þó stutt, sem alkunnugt er.
Eftir að veldi Jörundar leið undir
lok, hafði Árni ofan af fyrir sér með
skriftum. Var ekki sparað að draga
246 Heimaerbezt