Heima er bezt - 01.05.1990, Blaðsíða 26

Jafnframt komu menn sér saman um þær réttarbætur, að
lágmarksaldur kosningaréttar og kjörgengis varð nú 21 ár í
stað 25, og síðustu leifar þess, að tengja kosningarétt við
efnahag, voru afnumdar.
Samkvæmt hinni nýju skipan átti þingmönnum þá að
fjölga um 7, úr 42 í 49. Þeir yrðu nú kosnir allir í einu og
engir þeirra sjálfkjörnir til efri deildar. Hlutfallskosningar
skyldu hvergi vera nema í Reykjavík. Sum kjördæmin voru
ærið fámenn, svo sem Seyðisfjörður og Austur-Skaftafells-
sýsla.
Þetta var auðvitað stjórnarskrárbreyting og þurfti að
kjósa fyrst eftir eftir gamla laginu til þess að nýtt alþingi
staðfesti stjórnarskrárbreytinguna og þjóðinni gæfist þá
kostur á að breyta skipun alþingis, áður en lengra væri
haldið. Síðustu kosningarnar eftir hinu gamla lagi fóru fram
16. júlí 1933.
*
Mál málanna í þessum kosningum að mati Sjálfstæðis-
manna var kjördæmamálið, stjórnarskrárbreytingin, sem
áður var lýst. Jón Þorláksson, formaður flokksins, sagði í
útvarpsræðu:
„Kosningarnar 16. júlí eiga fyrst og fremst fram að fara
vegna stjórnarskrármálsins. Þær eiga að skera úr því, hvort
landsmenn vilja aðhyllast þær breytingar á stjórnarskránni
sem samþykktar voru á síðasta þingi.“
Síðan lýsir Jón breytingunum, en gefur áróðurstóninn í
kosningabaráttunni þannig að vinni Framsóknarmenn
sigur, þeir sem að hluta til hafi verið á móti breytingunni,
þá geti svo farið að næsta alþingi staðfesti hana alls ekki.
Tíminn, málgagn Framsóknarmanna, var skrifaður í allt
annari tóntegund. Hann leggur megináherslu á stjórnar-
samstarfið og segir:
„Tíminn var þessu samstarfi andvígur þegar í stað, og er
enn þeirrar skoðunar að af því samstarfi hafi Framsóknar-
flokkurinn haft bæði skaða og skapraun.“ Nú verði að
taka upp af fullum krafti baráttuna gegn íhaldinu í öllum
sveitakjördæmunum (Framsóknarmenn buðu þá hvergi
fram í kaupstaðakjördæmum), enda geti það ekki verið
álitamál að samstarfinu við íhaldið verði að slíta þegar í
stað eftir kosningarnar. Þá vitnar Tíminn til samþykktar frá
flokksþingi Framsóknarmanna 11. apríl þetta ár, en þar
sagði:
„Flokksþingið er þeirrar skoðunar að yfirleitt verði að
telja óaðgengilegt og geti verið hættulegt fyrir umbótaflokk
með stefnuskrá eins og Framsóknarflokksiris að vinna með
íhaldsflokki að stjórn landsins.“
Varfæmislegt orðalag þessarar samþykktar er vafalaust
til komið í viðleitni þess að ná sem víðtækustu samkomu-
lagi.
Fyrir kosningar 1933 voru það því samstarfsflokkarnir í
ríkisstjórn sem fastara tókust á innbyrðis heldur en stjórn
og stjómarandstaða. Barátta Alþýðuflokksins var þó, eins
og vant var, fyrst og fremst gegn Sjálfstæðismönnum í
kaupstöðunum, en kannski ekki alveg jafnhörð og endra-
nær vegna kjördæmamálsins.
Kommúnistar beindu spjótum sínum í margar áttir og
ekki síst gegn burgeisunum, sem þeir kölluðu svo, í Al-
þýðuflokknum, er lékju verkalýðsvini, en væru úlfar í
sauðargærum.
Það þing, er kjósa skyldi 16. júlí 1933, var samkvæmt
framan sögðu, aðeins kosið til eins árs, eða svo varð að
minnsta kosti að gera ráð fyrir. Þetta skýrir m.a. að flokk-
amir buðu ekki fram í öllum kjördæmum, Sjálfstæðis-
flokkurinn þó í öllum nema Strandasýslu. Svo og skýrir það
að kjörsókn var á öllu landinu ekki nema rösk 70%, miklu
minni en bæði 1931 og 1934. Eins og áður sagði buðu
Framsóknarmenn ekki fram í kaupstöðunum og ekki í
Norður-ísafjarðarsýslu, og þar á ofan mun yfirburðasigur
þeirra 1931 í sveitakjördæmunum hafa slævt baráttu þeirra
á sama vettvangi nú.
*
Nú skal greina í smáatriðum frá kosningunum 1933 og
hefja það spjall á höfuðborginni sjálfri. Þar skyldi kjósa 4
þingmenn og hafði svo verið frá 1921. Þeir voru kosnir með
hlutfallskosningu.
í kosningunum 1931 fengu Sjálfstæðismenn 3 og Al-
þýðuflokksmenn einn. Næsta ár varð einn af þingmönnum
Sjálfstæðisflokksins, Einar Arnórsson, hæstaréttardómari
og lét þá að sjálfsögðu af þingmennsku. í aukakosningu var
Pétur Halldórsson kosinn af lista Sjálfstæðismanna í Einars
stað. Nú var spennandi að vita hvort Sjálfstæðismönnum
tækist að halda þremur af fjórum, eða hvort Alþýðuflokk-
urinn næði tveimur eins og verið hafði í kosningunum
1927, að vísu þá með dyggum stuðningi Framsóknar-
manna.
Nú komu aðeins fram þrír listar: frá Alþýðuflokknum,
Kommúnistaflokknum og Sjálfstæðisflokknum. Fram-
sóknarmönnum þótti ekki taka því að bjóða fram og áttu
þó tvo bæjarfulltrúa af 15. Þar sem engir varamenn voru
kosnir eftir þessu lagi, voru aðeins fjórir menn á hverjum
lista.
Lítum þá fyrst á A-lista Alþýðuflokksins. Þar var efstur
Héðinn Valdimarsson hagfræðingur. Hann var fjölhæfur
maður. Honum tókst að vera allt í senn stofnandi og
stjórnandi Olíuverslunar íslands h/f (B.P.), formaður
verkamannafélagsins Dagsbrúnar á annan áratug og þing-
maður og varaformaður Alþýðuflokksins. Stuttan tíma var
hann formaður Sameiningarflokks alþýðu — sósíalista-
flokksins, út á við. Héðinn var sonur hinnar þrautseigu
kvenréttindakonu, Bríetar Bjarnhéðinsdóttur, og Valdi-
mars Ásmundssonar ritstjóra sem gerði Fjallkonuna að
frægu blaði og var annar höfundur Alþingisrímnanna.
í öðru sæti á A-listanum var Sigurjón Árni Ólafsson
verkstjóri hjá Skipaútgerð ríkisins, lengi formaður Sjó-
mannafélags Reykjavíkur, hafði verið þingmaður Revk-
víkinga 1927-1931 og fallið þá. í þriðja sæti var Jónína
Jónatansdóttir húsfreyja, kona Flosa Sigurðssonar tré-
smíðameistara, kölluð Jónína hans Flosa í revíusöngvum.
Hún var lengi formaður verkakvennafélagsins Framsóknar
og var nú aleina konan í framboði til alþingis á íslandi. í
170 Heimaerbezt