Iðunn : nýr flokkur - 01.04.1930, Blaðsíða 92

202
Efnisheimur.
IÐUNN
sömu upptökum komin og séu þróun og hnignun háð.
Kemur það nú heim við kenningar ýmsra fornaldar-
spekinga, en munurinn á þessu tvennu er þó sá, að
fornaldarmenn studdust aðeins við háspekilegar íhuganir,
en nútíðarmenn leitast við að styðjast við reynsluna.
Frumefnin koma í ljós. Veruleg þekking á eðli
efnisins kemur í ljós á síðari hluta 18. aldar. Fer þá að
verða ljóst fyrir mönnum, að andrúmsloftið sé eigi eitt
frumefni, heldur efnablanda. Árið 1774 fann Jósep Priestley
súrefni loftsins og nefndi það óeldfimt loft (dephlogisti-
cated air) og nokkuru síðar köfnunarefnið, auk ýmissa
efnasambanda. Litlu síðar fann tiemy Cavendish vatns-
efnið, sem hann nefndi eldfimt loft (inflammable air) og
1781 uppgötvaði hann, að vatnsefni og súrefni geta
sameinast og breytast þá í vatn. Þar með var sannað,
að vatn er eigi frumefni, heldur tvö efni sameinuð. Féllu
nú óðum stoðir undan kenningunni um frumefnin fjögur,
en eiginlegu frumefnin finnast hvert af öðru. Mesta frægð
af öllu þessu hlaut frakkneskur höfðingi, Lavoisier, sem
var tekinn af lífi í stjórnarbyltingunni miklu 1794. Hann
færði mönnum heim sanninn um, að súrefni væri frum-
efni og vatnsefni væri annað frumefni. Hann kollvarpaði
kenningunni um ímyndað efni miðaldamanna, er flogiston
nefndist, er átti að hverfa úr hlutum, sem brenna. Hann
gerði einnig skrá yfir efni, 33 að tölu, sem hann taldi
frumefni og grundvallaði kenninguna um viðhald efnis-
ins (the conservation of matter). Kenning sú fullyrðir, að
ekkert verði að engu, þó að efni sundrist og sameinist.
Um sömu mundir vakti John Dalton efniseindakenn-
inguna til lífs á ný. En nú studdist hún við fjölda til-
rauna, en var í fornöld aðeins hugsmíð viturra manna.
Kenning Daltons var sú, að efnin séu öll saman gerð
úr afarlitlum efniseindum, sem engir kraftar geta skift.
Sérhvert frumefni er, að hann telur, gert af vissum efn-
iseindum, jafn þungum og eins í öllu, en eindirnar eru
mismunandi í mismunandi frumefnum. Svo sem sand-
steinn er gerður af sandkornum, svo eru sandkornin, og
efnið alt, gert af örsmáum efniseindum. Sá er þó munur,