Eimreiðin - 01.09.1974, Síða 33

ÉIMREIÐINl
3Þetta gildir reyndar aðeins í draumaríki frjálshyggjunnar, þar sem
frjáls og fullkomin samkeppni ríkir í hverri grein atvinnulífsins. Það
þýðir, að enginn framleiðandi getur ráðið neinu um verð framleiðslu sinn-
ar; það ákvarðast af framboði og eftirspurn, sem skammta honum naum-
an kost. í raunveruleikanum búa flestir framleiðendur við meira eða
minna takmarkaða samkeppni. Þegar af þessum sökum eru hin arfteknu
boðorð frjálshyggjunnar um afskiptaleysi almannavaldsins ekki fyrirvara-
laust gild. Skynsamir frjálshyggjumenn beita þeim aðeins óbeint, þannig
að þeir reyna að sjá í huga sér, hvernig mál myndu skipast ef samkeppni
ríkti, og íhuga síðan, hvort tilteknar hagstjórnaraðgerðir muni leiða
nær eða fjær þessu fyrirmyndarástandi, sem ómögulegt er að ná full-
komlega.
4Að vísu getur verið réttlætanlegt frá stífasta frjálshyggjusjónarmiði
að beita opinberum stuðningi til að draga á langinn dauðastríð ósam-
keppnisfærra fyrirtækja (eða byggðarlaga), ef þess er aðeins gætt að
láta þau samt sem áður deyja á endanum. Ástæðan er sú í grófum drátt-
um, að fyrirtæki ber ekki sjálft allan þann aðlögunarkostnað, sem því
fylgir að hætta tilteknum rekstri. Hluti kostnaðarins ■— mjög misstór
eftir aðstæðum — lendir á starfsmönnum, sveitarfélagi og e. t. v. fleir-
um. Nú má segja, að þessir aðilar ættu að múta fyrirtækinu til að halda
áfram rekstri, og þannig myndu markaðsöflin halda því á lífi, meðan
það þjónaði hagsmunum heildarinnar. En slíkar mútur þyrfti að ákvarða
með samningum tveggja aðila, þar sem engin samkeppni væri til að
'tryggja sanngjarna niðurstöðu. Því má verja afskipti almannavaldsins
af slíkum tilvikum.
BMargar greinar, einkum ýmiss konar þjónusta, eru þess eðlis, að af-
urðir þeirra verða ekki fluttar milli landa, og þær njóta því fullkom-
innar náttúrulegrar verndar fyrir erlendri samkeppni. Aðrar vörur er
dýrt eða erfitt að flytja um langa vegu, og njóta því verulegrar, náttúru-
legrar verndar, en ekki fullkominnar. Þetta gildir til dæmis um fram-
leiðslu mjólkur, blóma og sements. Framleiðsla, sem nýtur verulegrar
náttúrulegrar verndar, getur verið samkeppnisfær á heimamarkaði, þótt
hún sé það ekki á útflutningsmörkuðum. Það gildir vafalaust um all-
margar íslenzkar iðngreinar og líklega vissa þætti landbúnaðarins.
Sumar atvinnugreinar framleiða ekki staðalvöru svonefnda, heldur
vöru eða þjónustu, sem er að einhverju leyti einstæð og býr því við
ófullkomna samkeppni. Af því tagi eru tízkuvörur hvers konar (fatnaður
og húsbúnaður til dæmis) og þjónusta við ferðamenn. Af slíku má selja
visst magn, bæði á erlendum og innlendum markaði, þót.t verð sé ekki
það hagstæðasta, sem þekkist. Loks kunna vissar atvinnugreinar (eink-
um álframleiðslan og farþegaflugið) að vera samkeppnisfærar við sömu
gengisskráningu og fiskveiðarnar, en þó má vera, að það sé að einhverju
leyti að þakka sérstakri aðhlynningu af hálfu opinberra aðila.
°,,Kjölfesta frjálshyggjunnar er trúin á manninn,“ sagði Jónas Haralz
í Eimreiðinni ‘72. Þetta er ekki nema hálfur sannleikur, a. m. k. ekki að
því er efnahagsmál varðar. Allt eins má segja að grundvöllur frjáls-
hyggjunnar sé djúpstætt — og ekki tilhæfulaust — vantraust á getu
mannsins til að beita efnahagslegu valdi á skynsamlegan og ábyrgan
hátt. Þess vegna á almannavaldið sem minnst afskipti að hafa af efna-
hagslífinu, og fyrirtækin eiga að vera valdalausir leiksoppar fullkom-
277