Tímarit lögfræðinga - 01.10.1974, Blaðsíða 33

vinnufólki, sem vafalaust á rót sína að rekja til þess, að þá geisuðu
hér hvað eftir annað mannskæðar farsóttir.
Það, að kjör verkafólks urðu á stundum allsæmileg í trássi við lög
og rétt, hefur svo væntanlega átt sinn þátt í því, að jafnan var hér
mikil hreyfing milli stétta. Vinnufólk gerðist búðsetumenn, búðsetu-
menn festu sér jarðnæði á leigu og gerðust bændur, leiguliðar misstu
jarðnæði og urðu búðsetumenn eða hjú og svo framvegis. Af þessari
miklu hreyfingu milli stétta leiddi, að rótgróin stéttaskipting náði hér
aldrei fótfestu, og eiginleg verkalýðsstétt náði ekki að myndast fyrr
en atvinnuskipting þjóðarinnar fer að breytast upp úr miðri 19. öld
og kaupstaðir taka að byggjast upp. Hér er ekki unnt að fara mikið
út í þá breytingu, sem varð á atvinnuháttum íslendinga á síðari hluta
19. aldar og fyrri hluta 20. aldar, aðeins stiklað á örfáum atriðum.
Árið 1850 voru daglaunamenn 0,7% þjóðarinnar, og er þar að mynd-
ast fyrsti vísirinn að nútíma verkalýðsstétt; 1880 voru þeir orðnir 1,9%
og 1890 3,3%. Ekki eru til sambærilegar tölur frá þessari öld, þar sem
manntölin 1901 og síðan telja daglaunamenn hvern til sinnar atvinnu-
greinar, en ljóst er, að þróun sú, sem þessar tölur sýna, hélt áfram.
Árið 1850 höfðu 82% þjóðarinnar framfæri sitt af landbúnaði, 1890
voru það 64,5%, 1930 35,8% og 1950 19,9%. Á sama tíma byggjast
kauptún og kaupstaðir upp frá grunni að heita má. Árið 1850 voru
íbúar Reykjavíkur, sem þá mátti heita eini þéttbýlisstaðurinn, 1149.
Reykvíkingar voru þá 1,94% landsmanna, en voru 1950 orðnir 39,07%.
Alls bjuggu þá (1950) 72,8% þjóðarinnar í bæjum með 300 íbúa eða
fleiri, og hinn 1. desember 1972 var sú tala komin í 85,1%.
En hver urðu þá áhrif þessarar þróunar á vinnusamninga? Fyrst
og fremst þau, að efni þeirra hættir að vera lögbundið eins og það
var að miklu leyti, meðan aðrir vinnusamningar en vistarsamningar
töldust til undantekninga. Tilskipun um vinnúhjú frá 26. janúar 1866
geymdi að vísu ekki ákvæði um hámarkslaun, og í 15 gr. hennar sagði
beinlínis: ,,Hve mikið hjúið skuli hafa í kaup, í hverju og hvenær það
skuli goldið, skal komið undir því, er húsbóndinn og hjúið hafa orðið
ásátt um.“ 1 framhaldi af þessu segir síðan: „Nú hefur ekki verið ákveð-
ið um upphæð kaupsins, og skal hjúið hafa svo mikið í kaup, sem þar
er sveitarvenja að gjalda hjúum á því reki.“ í orði ríkti því fullt
samningsfrelsi að því er kaupgjald snerti, en svo er að sjá sem sveitar-
venjan hafi orðið býsna rík og kaupgjald því í föstum skorðum, hvort
sem algengara hefur verið, að kaup væri tilgreint við samningsgerð
eða þess látið ógetið. Vistarbandið, sem þá var enn í algleymingi, olli
því og, að möguleikar til kröfugerðar voru næsta litlir 1 raun.
95