Tímarit lögfræðinga - 01.12.1982, Blaðsíða 21

og þá um leið dómsýslu, staða konungs gagnvart kirkju, hlutverk hans
í stjórngæzlu og stjórnarframkvæmd, þar með landvörnum, og loks
réttur konurigs til skatts.
Á Islandi hvíldu völd konungs á Gamla sáttmála 1262-64, sbr. síðari
endurnýjanir hans, og þar var ennfremur kveðið á um þær skorður sem
konungsvaldi skyldu reistar. Einnig skiptir hér máli hirðskrá, lögin
sem hirðmenn konungs lutu, þ.á m. hinir íslenzku, en um hana verður
ekki fjallað hér enda snertir hún einungis fámennan hóp.
I Gamla sáttmála segir ekkert um konungaskipti. Noregur varð
erfðaríki 1260, og í þeim bálki Jónsbókar sem ber heitið konungsþegn-
skylda er kveðið á um konungserfðir. Um það hefur raunar verið deilt
hvort kaflinn hafi upphaflega staðið í Jónsbók en ekki verður fjölyrt
um það hér. Reyndin varð sú að eftir honum var farið; íslendingar
hylltu jafnan þann sem var réttur konungur í Noregi, oft með tiltekn-
um skilyrðum.
Um afstöðu konungs til landslaga er undirstöðureglan í Jónsbók sú
að hann er bundinn við þau eins og þegnar hans. Honum er skylt að
gæta hinna fornu laga og bæta þau með ráðum og atkvæði landsmanna,
sbr. kristindómsbálk (konunga erfðatal) 8. Var þetta í samræmi við
langa hefð og skilyrði Islendinga í Gamla sáttmála um að konungur
léti þá „ná . . . íslenzkum lögum“. Skipan mála var þannig ekki í sam-
ræmi við skoðanir Loðins lepps á Alþingi 1281.16
Um kirkjuna er Jónsbók á hinn bóginn fáorð, m.a. vegna ágreinings
sem var milli oddvita ríkis og kirkju um þessar mundir.
I fyrsta kapítula kristindómsbálks er einungis kveðið á um að öllum
sé skylt að halda kristilega trú og á eftir fylgir ágrip af trúarjátning-
unni. Um höfuðágreiningsefnið, hvert skuli vera vald konungs og
biskups, segir hins vegar: „hefir konungur af guði veraldlégt vald til
veraldlegra hluta en biskup andlégt vald til andlegra hluta og á hvor
þeirra að styrkja annars mál . .. “ sbr. kristindómsbálk 2. kap.
Hér býr að baki sú hugmynd að jafnræði skuli vera með konung-
dómi og kirkju og var það í samræmi við kenningar ýmissa stjórnspek-
inga á miðöldum.17
Um aðferðina við lagasetningu er Jónsbók fáorð. 1 þingfararbálki, 4.
kap., er gert ráð fyrir að ákvæði skorti í lögbókinni. Skal þá hafa það
sem allir lögréttumenn verða ásáttir um, ella ráði lögmaður og þeir sem
honum fylgja. Þeirri niðurstöðu getur konungur hrundið í samráði við
ráðgjafa sína — „með skynsamra manna ráði“. Hér ber að hafa í huga
að ekki var greint á milli löggjafarvalds og dómsvalds með sama hætti
og nú er gert.
191