Tímarit lögfræðinga - 01.12.1995, Side 9

réttlæti réðist af mannasetningum. I samræðum sínum leitaðist Platon við að
hrekja þessa kenningu sófístanna að lög væru uppfinning manna og að við smíði
þeirra þyrftu þeir í engu að líta til náttúrulögmálanna. Hann taldi réttlæti vera sam-
ræmi og heilbrigði þátta ríkisins, eins og sá maður var réttlátur sem býr við sam-
ræmi heilbrigðra sálarþátta, og setti fram þá almennu reglu að „réttlæti væri það að
sérhver gerði það sem honum bæri eða bæri skylda til að gera“. Þá reglu að
„sérhver eigi að fá það sem honum beri“ kvað hann ekki vera fullnægjandi
vísireglu fyrir mannlega háttsemi eina og sér, heldur eiga við í tilteknum tilvikum.
Réttlætiskenning Platons er heimspekikenning frekar en lagaregla. Sé horft á
hana sem anga frummyndakenningarinnar, þá er hún í eðli sínu náttúruréttarkenn-
ing. Frummyndakenningin kveður svo á að hversdagslegir hlutir eigi sér frum-
myndir. Samkvæmt henni er veruleikinn tvískiptur. Annars vegar höfum við allt
sem við nemum í kringum okkur með skynfærum okkar, til dæmis menn, dýr og
jurtir, réttláta breytni, góð lög. Hins vegar ósýnilegar frummyndir hvers og eins
þessa, til dæmis frummynd mannsins eða manninn í sjálfum sér. Það sem við
sjáum í kringum okkur er í raun aðeins skuggamyndir hinna ósýnilegu frum-
mynda. Þannig má ætla að lögin séu skuggamynd af frummynd réttlætisins.10
Lögin eru góð eða heilbrigð ef þau eru í samræmi við og endurspegla grundvall-
arlögmál náttúrunnar. Að sjálfsögðu vom ólíkar reglur um ýmsa hluti frá einu
lagakerfi til annars, frá einu borgríki til annars, en grandvallarlögmálin vora þau
sömu. Platon gerir greinarmun á grundvallarlögmálum eða meginreglum annars
vegar og öðram reglum hins vegar. Hugmyndin um grandvallarlögmálin er í sam-
ræmi við heimspekikenningu hans um frummyndimar. Með því að draga skarpar
línur á milli frammyndar réttlætisins og settra lagareglna má segja að Platon hafi
lagt heimspekilegan grann að náttúruréttarkenningum og öðram hugmyndum um
frumspekilega þætti löggjafar. Hugmyndin er þó miklu eldri og endurspeglar grein-
armun Grikkja á eðh, náttúra (fysis) og lögum, mannasetningum (nomos).* 11 Latn-
eska orðið natura, sem síðar endurspeglast í hugtakinu „náttúraréttur“, er þýðing á
gríska orðinu/yrí.v og merkja þau bæði hið sama, eðh og náttúra. Platon sagði hins
vegar ekkert um náttúrurétt í skilningi viðmiðunarreglna eða æðra réttarkerfis.
Hvenær menn byija að hugsa um lögin, eðli þeirra og tilgang vitum við ekki, en
það sem Platon og Aristóteles sögðu um efnið hefur alla tíð síðan haft mikil áhrif.
Rit þessara miklu hugsuða hafa varðveist en aðeins eru til brot úr ritum fyrirrenn-
ara þeirra. Þeir hafa þó að sjálfsögðu mótast af þeim er á undan þeim og með þeim
gengu, og þeirra tíma heimsmynd. Það er til dæmis talið að Platon hafi frá Sóloni
þá hugsun að farsæld ríkisins sé undir því komin að í því séu heilbrigð lög sem
menn virði, og að það sé skylda góðra borgara að sjá til þess að slík lög séu sett.12
Það er þó ekki Platon heldur Aristóteles sem hafði mest áhrif á síðari kenni-
10 Sjá um frummyndakenningu Platons Eyjólf Kjalar Emilsson, sama rit, bls. 46 o. áfr.
11 Encyclopedia of Pliilosophy, „physis and nomos“.
12 G.H. Sabine, A History of Political Tlteory, London 1963, bls. 25 o. áfr.
251