Ægir - 01.06.1999, Blaðsíða 34

Jón Þ. Þór, sagnfrœðingur:
Skútuöld
r
á Islandi
- lokagrein
s
Í nokkrum undanfómum tölublöð-
um hefur verið sagt frá þilskipaút-
gerð fslendinga á 19. öld ogfyrsta
fjórðungi 20. aldar. Áður en skilið er
við efnið, er ekki úr vegi að rifja upp
nokkra meginþœtti þess og freista
þess að greina nokkur megineinkenni
skútualdarinnar.
Aðdragandi skútualdar á íslandi var
býsna langur. Hann má rekja allt aftur
til skrifa manna á ofanverðri 17. öld
og fyrri hluta 18. aldar. Þeir litu allir til
veiða útlendinga á íslandsmiðum
og voru allir sammála um þörf
þess að efla og endurnýja íslensk-
an sjávarútveg. Það töldu þeir að
yrði best gert með stofnun kaup-
staða og útgerð þilskipa. Útgerð
Innréttinganna í Reykjavík var
beint framhald af skrifum þessara
manna. Hún varð að sönnu
endaslepp, en hlýtur engu að síð-
ur að teljast merkur atburður í útgerð-
arsögunni, þótt því verði vart haldið
fram með rökum að hún marki upp-
haf skútualdar hér á landi.
Útgerð Konungsverslunarinnar síð-
ari markaði ákveðin þáttaskil í sögu
fiskiskipaútgerðar hér á landi. Hún
stóð að vísu stutt og virðist að hafa
gengið illa að flestu leyti. Engu að síð-
ur bendir margt til þess, að þessi til-
raun hafi ýtt við íslendingum og opn-
að augu þeirra fyrir þeim möguleikum,
sem fólust í þilskipaútgerð. Með af-
námi einokunarverslunarinnar buðust
ný tækifæri til verslunar við önnur
lönd og þá var þess skammt að bíða,
að fram á sviðið kæmu íslenskir kaup-
menn, sem eignuðust þilskip, er þeir
héldu til fiskveiða og notuðu að ein-
hverju leyti til flutninga.
Þegar litið er á sögu skútualdar á ís-
landi kemur í ljós, að með miklum
rétti má skipta henni í þrjú megin-
skeið: tímabil frumherjanna, frá því
um aldamótin 1800 og fram um 1830,
hákarlatímann frá því um 1830 og
fram um 1880, og loks þorskveiðitím-
ann frá lokum hákarlatímans og til
loka skútualdar. Skilin á milli þessara
þriggja meginskeiða eru þó engan veg-
inn glögg og á tímann frá því um
1750 og fram um aldamótin 1800 ber
þá að líta sem aðdraganda eða viðbún-
aðarskeið.
Á fyrsta tímabilinu var þilskipaút-
gerðin bundin við Suðvestur- og Vest-
urland og flest skipanna voru í eigu
kaupmanna, þótt bændaútgerð hæfist
við sunnanverðan Faxaflóa þegar á
öndverðri 19. öld og stæði með all-
nokkrum blóma allt fram um 1850.
Voru kaupmenn og umsvifamestir út-
gerðarmenn þilskipa á svæðinu frá
Reykjanesi og allt vestur að ísafjarðar-
djúpi alla skútuöldina og rekstur ým-
issa stórverslana, sem upp risu á þessu
tímabili, byggðist öðru fremur á þil-
skipaútgerð. Þar er Ásgeirsverslun á
ísafirði skýrasta dæmið. Verslunin var
stofnuð um miðbik 19. aldar, í þann
mund er þilskipaútgerðin á ísafirði var
að hefjast úr nokkurri lægð, sem hún
lenti í eftir skyndilegt andlát Jens
Benedictsen. henni lauk undir árslok
1918, en þá var skammt til loka skútu-
aldar.
Fram undir 1830 voru skipin
gerð út jöfnum höndum til
þorsk- og hákarlaveiða, en þá
urðu hákarlaveiðarnar arðsam-
ari og voru þær undirstaða út-
gerðarinnar næstu fjóra til
fimm áratugina. Réðu aðstæð-
ur á erlendum mörkuðum,
mikil eftirspurn eftir lýsi sem
ljósmeti, mestu um þennan
gang mála.
Vestfirsku og sunnlensku þilskipin
stunduðu jafnan nokkrar þorskveiðar
samhliða hákarlaveiðunum, en um
miðbik hákarlatímans hófst þilskipa-
útgerð á Norðurlandi, einkum við
Eyjafjörð, og var hún að ýmsu leyti
frábrugðin útgerðinni sunnanlands og
vestan. Fram undir 1880 voru norð-
lensku þilskipin nánast undantekning-
arlaust í eigu bænda og stunduðu nær
eingöngu hákarlaveiðar.
Hákarlaveiðarnar eru stórmerkur
þáttur í íslenskri útgerðarsögu og ýmis
rök mætti færa fyrir þeirri skoðun, að
Skútur gerðar út vegna þarfar
íslendinga fyrir endurnýjun
á íslenskum sjávarútvegi.
34 ÆGIR