Hugur - 01.01.1989, Síða 16

LUDWIG WITTGENSTEIN
HUGUR
ósegjanlega. Ályktunarregla í rökfræði er tilraun til að segja
það sem einungis verður sýnt, það hvemig eina setningu leiðir
af öðrum í gildri ályktun. Hún er tilraun til að segja hið
ósegjanlega. Ég hef rakið ein einföld rök hans fyrir þessari
niðurstöðu, vítarunurökin. Rökin eru mun fleiri í Ritgerðinni
og tvinnast og þrinnast þar saman á alla mögulega vegu. Og
tökum nú eftir því að þau varða einungis ályktunarreglur sem
eru ekki nema hluti af rökfræði. En Wittgenstein vill segja það
sama um alla rökfræði. Rökfræðin í heild er strangt tekið
ósegjanleg: hún sýnir án þess að segja neitt. Hún sýndi það sem
hann kallaði hið sameiginlega snið máls og heims, það sem
heimurinn verður að hafa til að bera til þess að málið geti
brugðið upp myndum af honum. Þetta snið er ólýsanlegt. En
fmmspekilegar kenningar um veruleikann og innsta eðli hans
eru tilraunir til að lýsa þessu ólýsanlega sniði. Með þessu móti
taldi Wittgenstein sig hafa ráðið allar gátur fmmspekinnar í
eitt skipti fyrir öll. Metnaður hennar hefur verið sá að gera
grein fyrir einhverju sem heitir innsta eðli hlutanna. En hann
taldi sig geta sannað það, með hina nýju rökfræði Freges og
Russells að vopni, að innsta eðli hlutanna verði ekki með
orðum lýst. Og ef menn geta ekkert sagt, eiga þeir að þegja.
Það er önnur hlið á þessu máli. Ósegjanleikinn sem slíkur er
ekki hefðbundið viðfangsefni heimspekinnar á Vesturlöndum.
Á hinn bóginn er hann uppistaða í svonefndri dulhyggju bæði
hér á Vesturlöndum og austur í Kína, og hann er yrkisefni
skálda, Goethes í Fást til dæmis og Halldórs Laxness í flestum
bókum hans. Hjá Halldóri birtist dulhyggjan nieðal amiars í trú
á það guð sem eftir stendur þegar öll heimsins guð hafa verið
talin og sagt „ekki það, ekki það“.22 Wittgenstein vissi vel af
þessari dulhyggjuhefð. Og eitt af því sem hann trúði um
kenningu sína, að ég held, var það að með henni hefði honum
fyrstum manna í hugmyndasögunni tekizt að festa hendur á
ósegjanleikanum ef svo má segja. Ósegjanleikinn var orðinn
ljós í fyrsta sinn og dulhyggjan skýr og greinileg.
22 Hér er vitnað í Fal bónda í Atómstöðinni. Um dulhyggju Halldórs má
lesa hjá Peter Hallberg: „Litla bókin um sálina og Halldór Laxness“ í
TímarítiMálsogmenningarXXlll, Reykjavík 1962, bls. 119-131.
14