Hugur - 01.01.1989, Síða 49

HUGUR
SIGURÐUR KRISTINSSON
Vinátta og réttlæti
Lítum nú á réttlætið; hvernig það einkennir sanna vináttu og er
um leið prófsteinn á vináttueðli alls félagsskapar, samkvæmt
kenningu Aristótelesar. Vinátta einkennist af réttlæti ein-
faldlega á þann hátt að vinir breyta rétt hver gagnvart öðrum
(EN 1162a30). „Vinátta og réttlæti ríkja milli sömu manna og
hafa sama urnfang" (EN 1160a6-8). Það er ekki fyrr en menn
eru orðnir „vinir“ í einhverjum skilningi að réttlætiskrafan
kemur upp. Krafan eykst síðan eftir því sem vináttan er meiri,
til dæmis er alvarlegra réttlætisbrot að veita föður sínum
áverka en nokkrum öðrum (EN 1160a5). Réttlæti í sam-
skiptum dygðugra manna er auk þess „sannara“ en rétt breytni
sem ekki er til komin vegna þess að menn séu réttlátar
persónur (EE 1243a33). Réttlætið í sinni sönnustu mynd ríkir
þá milli fullkominna vina því að þeir eru réttlátir og iðka þá
dygð mest og best í samskiptum sín á milli. Þess vegna segir
Aristóteles: „...séu menn vinir, hafa þeir enga þörf fyrir rétt-
læti, en séu þeir réttlátir þurfa þeir samt sem áður vináttunnar
við og réttlætið í sinni sönnustu mynd er talið vera
vináttueiginleiki.“(EN 1155a25-28). Aristóteles virðist þannig
líta svo á að réttlætið sé háttur vina og að samskipti manna séu
þess vegna þeim mun réttlátari sem þau líkjast meir sannri
vináttu. Spurningunni „hvað er réttlæti?“ verður samkvæmt
þessu best svarað með því að lýsa því hvernig sannir vinir
breyta hvor gagnvart öðrum. Það, að réttlætið er eðliseinkenni
sannrar vináttu, hlýtur hins vegar að fela í sér að öll vinátta
beri almennt nafn sitt með réltu að sama rnarki og hún feli í sér
réttlæti, vegna þess að samkvæmt kenningu Aristótelesar er
mælikvarðinn á „réttnefni“ vináttunnar líkindi hennar við
sanna vináttu, svo sem þegar hefur komið fram.
En fyrir kemur að menn standa ekki undir skyldum sínum
sem vinir, vegna þess að vinátta þeirra er ófullkomin. Rétt-
lætið er dygð, en sé dygð vina ábótavant, þá telur Aristóteles
að hegðan þeirra þurfi að taka mið af reglum réttlætisins, svo
sem í ýrnis konar nytjavináttu, þar sem samskipti „vinanna“
eru að mestu leyti hrein vöruskipti eða verslun (sbr. EN 8.9 og
8.13). Þá er vinátta þeirra óeiginleg og sést það meðal annars á
47