Hugur - 01.01.1989, Síða 55

HUGUR
SIGURÐUR KRISTINSSON
menn finna hjá sér þörf fyrir félagsskap, þá geta menn ekki
fullkomnað eðli sitt nema í félagi við aðra, því að enda þótt það
sé eðli mannsins að vera skynsemisvera, þá er það „eðlilegt
hlutskipti“ hans að nota skynsemina í lífinu sjálfu (félags-
lífinu), fremur en í heimspekilegri íhugun.10 Það sem er raun-
verulega nytsamlegt fyrir manninn er því að samfélags-
aðstæður - lögin og stjórnarformið - liindri mcnn ekki heJdur
hvetji til að ná siðferðilegum þroska (en sá er einmitt helsti
eiginleiki sannrar vináttu og af því sést að eigi samfélag manna
að þjóna tilgangi sínum hlýtur það að líkjast sannri vináttu).
Þannig miðar samfélagið að því „...sem er nytsamlegt fyrir
lífið í heild“ (EN 1160a21-22) og löggjafinn „...kallar réttlátt
það sem er allra hagur“ (EN 1160al3). Óréttlæti upprætir
vináttu samfélagsins vegna þess að það kemur í veg fyrir að
almannaheill nái fram að ganga; samfélagið þjónar ekki
tilgangi sínum nema réttlæti ríki.
Menn velja semsé ekki um það hvort þeir lifa í sainfélagi
eða ekki, en hins vegar er það háð vali manna hvemig þeir
haga samskiptum sínum. Menn eru ábyrgir fyrir lyndis-
einkunn sinni sem einstaklinga, þar sem þeir geta valið um að
venja sig á ákveðnar athafnir (EN 1114a5ogbl). Menn eru á
svipaðan hátt ábyrgir fyrir því, að hve miklu leyti samfélag
þeirra einkennist af réttlæti og vináttu.
1 því efni vega lög og stjórnarhættir auðvitað þungt.
Aristóteles segir að til séu þrjú stjórnarform og hvert þeirra
eigi sér hliðstæða tegund óstjórnar. Þegar konungseinveldi
spillist verði úr harðstjóm eða einræði, þegar aðalsveldi spill-
ist verði úr fámennisstjóm og eignabundið lýðræði spillist yfir
í lýðræði (EN 1160a30-b22). Stjómarformin eru misréttlát og
vinátta ríkir ávallt að nákvæmlega sama marki og réttlætið
(EN 1161 a 10-11). Af stjórnarformunum er konungseinveldi
best, en harðstjórn eða einræði verst. Rökin fyrir þessum
dómum eru þau, að undir harðstjórn ríki lítil sem engin vin-
átta, né heldur réttlæti, því að harðstjórinn og þegnar hans eigi
ekkert sameiginlegt, heldur sé samband þeirra líkt og samband
io Sjá John M. Cooper: Reason and Human Good in Aristotle,
Cambridge, Ma.: Harvard University Press 1975, bls. 153 og EN, 10.
bók, 7.-8. kafli.
53