Heilbrigðismál - 01.06.1995, Qupperneq 13

Þjóðminjasafnið
frá köldum landsvæðum til heitari
og rakari svæða, hafa framandi
sýklar mætt hermönnunum og fellt
marga. Einnig má benda á að Evr-
ópubúar sem fóru til Afríku í byrj-
un nítjándu aldar lifðu að meðaltali
eitt ár eftir komuna þangað.
Dýralíf. Ef dýr geta borið sömu
örverur og valda sýkingu í mönn-
um má segja að þau bætist við
fólksfjöldann sem burðarás örvera
og auki þannig líkur á að smitsjúk-
dómar verði landlægir. Til dæmis
er talið að mislingar eigi rót að
rekja til hunda. Inflúensa af A-
stofni sýkir ekki einungis menn
heldur einnig svín, hesta og fugla,
en nýir stofnar hafa verið raktir til
fugla. Af öðrum kunnum sýklum
úr dýraríkinu má nefna salmonellu
sem sýkir menn af og til.
Hið innra umhverfi. Nútíma lækn-
isfræði hefur gert ýmiss konar
ígræðslu framandi efna í mannslík-
amann mögulega en á þau geta sest
bakteríur sem valda sýkingum. Þá
hefur einnig færst mjög í vöxt að
nota sýklalyf í fyrirbyggjandi til-
gangi í tengslum við ýmsar aðgerð-
ir. Lyfjagjöf af þessu tagi hefur
veruleg áhrif á samsetningu þeirra
örvera sem venjulega búa í líkam-
anum. Áður en sýklalyf komu til
sögunnar voru ákveðnar tegundir
af blóðsýklum með öllu óþekktar
en hafa með árunum orðið æ al-
gengari.
Maðurinn sjálfur
Ónæmiskerfið. Á umliðnum ár-
þúsundum hafa þeir helst lifað af
sem hafa haft ónæmiskerfi sem
vinnur bug á tilteknum sýklum.
Síðustu áratugi hafa menn bætt um
betur með fjölbreyttum bólusetn-
ingum og með þeim hætti hlíft
mörgum við náttúrulegri sýkingu.
Rétt er að hafa í huga að ef stöðugt
er gripið til sýklalyfjameðferðar
snemma á sjúkdómsferlinum nær
fólk ekki að mynda eðlileg mótefni
gegn viðkomandi sýklum.
Aldursbundin sjúkdómstíðni smit-
sjúkdóma hefur oft haft mikil áhrif
á afleiðingar farsótta. Dæmi um
þetta eru lömunarveiki og lifrar-
bólga af A-stofni sem hafa verið
landlægir sjúkdómar í heiminum
og svo útbreiddir að þeir hafa jafn-
an smitað börn skömmu eftir fæð-
ingu og þá ekki valdið sjúkdóms-
einkennum. Með auknu hreinlæti
verður ólíklegra að börn smitist
snemma og smitlíkurnar færast í
efri aldurshópa. Þegar það gerist
koma fram sjúkdómseinkenni á
borð við lamanir þegar um lömun-
arveiki er að ræða og gulu þegar
um lifrarbólgu er að ræða. Eins er
um hettusótt. Hún er oftar mun
vægari sjúkdómur hjá börnum en
fullorðnum. Aldrei hefur aldurs-
bundin sjúkdómstíðni neinnar sótt-
ar skipt Islendinga eins miklu máli
og bólusóttin gerði fyrr á öldum.
Bólusótt var vægari sjúkdómur
meðal barna en þeirra sem eldri
voru. íslendingar náðu aldrei þeim
fólksfjölda að bólusótt gæti orðið
landlæg sem barnasjúkdómur. Af-
leiðingarnar létu ekki á sér standa.
Félagsleg og kynferðisleg hegðun.
Breytingar á kynhegðun og siðferð-
islegri afstöðu manna hafa átt sinn
þátt í að breyta mynd smitsjúk-
dóma. Með öllu er óljóst hvernig
sárasótt varð að faraldri í Evrópu á
sextándu og sautjándu öld. Ein
kenningin er að þeir sem fundu
Ameríku fyrir fimm hundruð árum
hafi komið með þennan sjúkdóm til
baka. Önnur kenning er að baktería
sem er nánast alveg eins og sára-
sóttarbakterían, en þrífst aðeins í
heitu og röku loftslagi og veldur
þar húðútbrotum, hafi tekið breyt-
ingum á norðlægari slóðum þegar
fólk neyddist til að klæðast. Þá hafi
bakterían hætt að smita við húð-
snertingu en þess í stað fundið sér
nýja smitleið um slímhúðir kyn-
færa manna. Þá hafi samfélagsleg
upplausn í Evrópu, myndun þétt-
býliskjarna og hnignandi siðferði
stuðlað að útbreiðslu sárasóttarinn-
ar.
Ekki er vafi á því að aukið frjáls-
ræði í kynlífi og umburðarlyndi
fyrir samkynhneigð hafi stuðlað
mjög að útbreiðslu alnæmissmits á
síðari árum. Fíkniefnafaraldur und-
anfarinna áratuga, sem tengist
sprautunotkun, hefur einnig stuðl-
að mjög að útbreiðslu blóðborinna
smitefna eins og lifrarbólguveira,
alnæmisveira og veira sem geta
valdið blóðkrabbameini. Talið er að
tugir milljóna manna hafi smitast
af alnæmisveiru, veiru sem var
óþekkt fyrir rúmum áratug. Al-
næmisveiran er einstök fyrir þá sök
að hún veldur oftast dauða hjá
þeim sem sýkist, fyrr eða síðar, og
ryður öðrum sýkingum braut.
Nýir eiginleikar gamalla örvera
Ónæmi fyrir sýklalyfjum. Þekktar
örverur eiga það til að breyta næmi
í spænsku veikinni 1918-1919 lét-
ust tugir milljóna manna, eða
fleiri en í heimsstyrjöldinni 1914-
1918. Myndin er úr sjúkrastofu í
barnaspítala sem komið var upp í
Miðbæjarskólanum í Reykjavík.
HEILBRIGÐISMAL 2/1995 13