Fréttablaðið - 18.09.2010, Blaðsíða 66

34 18. september 2010 LAUGARDAGUR
S
aga Enron á óneitanlega mikið sam-
eiginlegt með því sem gerðist á
Íslandi [í aðdraganda hrunsins] og
það er kaldhæðnislegt að í stað þess
að læra af þessu gjaldþroti og nota
sem víti til varnaðar þá var sama
sagan sett á svið hér af íslenskum stjórnmála-
og viðskiptamönnum. Sem endaði í risagjald-
þroti eins og við vitum,“ segir Stefán Jónsson
leikstjóri.
Í leikritinu sem frumsýnt var á Englandi
í fyrra og sló rækilega í gegn er sögð saga
orkurisans Enron. Sagan um ris og fall fyr-
irtækisins, græðgi og spillingu er efniviður-
inn og Stefán bendir á að höfundurinn, Lucy
Prebble, beiti mörgum brögðum og brellum
leikhússins til að segja söguna. „Þetta er í
raun mikið sjónarspil, hún notar táknfræði
og meðul sem við þekkjum úr söngleikjum
og kvikmyndum, til að útskýra margslung-
inn viðskiptaheim. Það er í rauninni mjög
snjallt. Hún er að gera þessa sögu að sjóvi
sem er það sama og fyrirtækið gerði þegar
það starfaði. Það setti sýningu á svið, bjó til
sýndarveruleika og sló ryki í augun á þeim
sem áttu að setja reglurnar og fylgjast með.
Eftirlitsaðilar og almenningur voru blekktir,
það sem var ægilega fínt í sýnd var í reynd
ekkert annað en blekking. Þannig kall-
ast verkið skemmtilega á við leikhúsið og
eðli þess, sem mætti lýsa sem sýndarveru-
leika.“
Oflæti og hroki Enron-manna
Er verið að predika yfir áhorfendum?
„Nei. Lucy Prebble segir okkur einfald-
lega söguna af risi og falli Enron. Við fáum
að upplifa heiminn með augum aðalpersón-
anna. Við kynnumst stórmennskubrjálæði,
oflæti og hroka sem heltekur fólk í þess-
um heimi sem verið er að tala um. Þannig
gæðir höfundurinn verkið klassískri vídd,
tragík þessa manns sem telur sig vera betri
en aðra og ætlar að sigra heiminn, í þessu til-
felli fyrir bisnessinn. Í kjölfarið kemur svo
fallið þegar hann flýgur of nálægt sólinni og
brennir af sér vængina.“
Sögu Enron hefur verið líkt við hrun
íslensku bankanna, notuðuð þið eitthvað þá
samlíkingu?
„Leikritið er ekki staðfært á nokkurn hátt,
það hefði verið hálf hallærislegt. En líkind-
in við Ísland eru svo hrópandi að fólk stað-
færir bara á meðan það horfir. Við erum búin
að eiga mjög lærdómsríkan tíma við að vinna
þetta leikrit, stúdera þessa karaktera. Og
við höfum komist að því að umhverfið sem
búið var til í viðskiptum, í kringum Enron
og líka hér á Íslandi, umhverfi sem hlúð var
að af öllum sem komu nálægt því, til dæmis
stjórnmálamönnum, var kjörlendi fyrir sið-
blinda einstaklinga. Við verðum að hafa í huga
að hvítflibbaglæpir kosta samfélagið miklu
meira en allir aðrir glæpir. Og það skyldi
fólk hafa í huga þegar það dáist að mönnum
í jakkafötum. Heimur Enron og hins íslenska
„gróðæris“, var glæpaheimur og að sjálfsögðu
líka blautur draumur frjálshyggjunnar.“
Engin iðrun hjá íslenskum stjórnmála-
mönnum
Orkufyrirtækið Enron fór á hausinn árið 2001;
íslensku bankarnir 2008. Heldur þú að nú,
tveimur árum síðar, sé fólk komið með nóg af
uppgjöri við hrunið?
„Það held ég ekki því við erum enn þá stödd
í hruninu hér. Það er ekki hægt að fjalla um
framhaldið af hruninu því við erum enn þá
að hrapa og ekki komin á botninn. Það sem
er verra er að rányrkjan er enn þá í gangi á
Íslandi. Salan á orkunni á Suðurnesjum sýnir
það að glæpamennirnir eru enn að verki. Og
hér ganga bófarnir lausir enn. Í Enron-málinu
fóru svo sem ekki allir bak við lás og slá en
menn voru þó settir í handjárn og forsprakk-
arnir í steininn. Hér eru alltaf þessir silki-
hanskar. Smæðin og kunningjatengslin við-
halda spillingunni. Það er bara sorglegt að
horfa upp á hvernig það er að storkna í fitunni
aftur. Það finnst mér að minnsta kosti vera
tilfinningin núna. Stjórnmálamenn segjast
vera búnir að læra eitthvað, af því að þeir
drógu sig aðeins í hlé og eru mættir aftur.
En mér finnst ekki vera sönn iðrun í gangi.
Fólk er ekki að játa vanmátt sinn því það er of
djúpt sokkið í sín pólitísku flokksför.“
Er mikil dómharka í verkinu?
„Alls ekki. Við hlustum á „vonda karlinn“
flytja sitt mál og fáum þannig að upplifa
heiminn frá hans sjónarhóli, sem er svolítið
eins og að setja sig í spor afbrotamanns. Það
er vissulega hollt og það er gott að setja hlut-
ina í samhengi. Hér skortir oft á að hlutirn-
ir séu settir í samhengi. Sjáðu bara frábæra
grein Andra Snæs sem hann skrifaði í Frétta-
blaðið [um síðustu helgi] Af hverju er þessi
grein látin falla á milli skips og bryggju? Það
stendur uppi á fjölmiðla að vera á verðinum
og spyrja gagnrýninna spurninga í stað þess
að hlaupa í kranann.
Nú er verið að ala á ótta, sífellt verið að
tala um að við verðum að virkja og verðum
að halda áfram að virkja. Í góðærinu þurftum
við heróín og nú þegar allt er hrunið þurfum
við heróín og það er alltaf stóri skammturinn
sem farið er fram á.“
Vill vera í samtali við samfélagið
Leikritið er rétt árs gamalt, er eftirsóknarvert
að vinna með samtímaverk?
„Í raun hef ég unnið mest í nýjum verkum,
nýjum íslenskum verkum. Mér finnst gaman
að takast á við verk, sem eru að koma í heim-
inn. Ég vil vera í samtali við samfélagið, auð-
vitað er hægt að gera það í gegnum klassík-
ina en það hefur æxlast svo að ég vinn mikið
við nútímatexta.“
Leikritið Enron verður frumsýnt á stóra
sviði Borgarleikhússins næstkomandi
fimmtudag.
Hér ganga bófarnir lausir
Bandaríska orkufyrirtækið Enron setti á svið leikrit fyrir almenning og nú getur almenningur séð leikrit um ris og fall fyrirtæk-
isins sem sagt hefur minna á sögu íslenskra banka. Sigríður Björg Tómasdóttir ræddi við Stefán Jónsson leikstjóra.
STEFÁN JÓNSSON Líkindin með sögu Enron og hruni íslensku bankanna eru svo hrópandi að áhorfendur munu staðfæra um leið og þeir horfa á leikritið segir
leikstjórinn. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Enron var stofnað árið 1985 við
samruna Houston Natural Gas og Int-
erNorth. Varð þá til stærsta gasdreif-
ingarfyrirtæki Bandaríkjanna með um
sextíu þúsund kílómetra gasleiðslu-
net. Það jók umsvif sín hratt og
eignaðist orkuver um allan heim.
Í samantekt Borgarleikhússins er
bent á að sögu fyrirtækisins megi
þó rekja allt til ársins 1932 þegar
Northern Natural Gas Company var
stofnað í Omaha í Nebraska-ríki.
Þegar Kenneth Lay tók við stjórn-
artaumum voru höfuðstöðvar þess
fluttar til Houston og nafninu breytt
í Enron.
Enron varð eitt fyrsta fyrirtækið til
að nýta sér Internetið og bauð upp
á viðskipti með hrávöru af ýmsu tagi
í gegnum síðuna EnronOnline sem
færði fyrirtækinu miklar tekjur.
Kenneth Lay og framkvæmdastjóra
fyrirtækisins, Jeff Skilling, var hampað
mjög og Enron var valið framsækn-
asta fyrirtæki Bandaríkjanna af
viðskiptatímaritinu Fortune sex ár í
röð. Síðar kom í ljós að reksturinn
var byggður á svikum. Annars vegar
byggðist hann á samningum um
orkusölu fram í tímann þar sem
allur hagnaður var bókfærður eins
og salan hefði þegar átt sér stað.
Þannig voru miklar tekjur bókfærðar
þótt verðmætin hefðu ekki enn verið
afhent. Hinn hluti svikamyllunnar
fólst í blekkingum þegar farið var að
fjara undan fyrirtækinu. Stjórnendur
seldu hlutabréfin sín í stórum stíl án
þess að tilkynna það en stahæfðu þó
að fram undan væri mikill vöxtur.
Brátt komust sögur þó á kreik um
að ekki væri allt með felldu og í grein
í tímaritinu Fortune sem birtist í mars
2001 var þeirrar spurningar spurt
hvort Enron væri ofmetið fyrirtæki
og stórlega dregið í efa að það stæði
undir háu gengi hlutabréfa. Þau fóru
enda lækkandi á árinu sem lauk með
rannsókn á fyrirtækinu og gjaldþroti
í desember.
Tuttugu þúsund starfsmenn
misstu vinnuna og allan sinn lífeyri
sömuleiðis. Í kjölfarið fylgdi uppgjör
þar sem æðstu stjórnendur hlutu
þunga dóma. Þar á meðal var
Kenneth Lay fundinn sekur um stór-
felldar bókhaldsfalsanir og fjársvik.
Búist var við því að hann hlyti 30
ára fangelsisdóm en hann lést úr
hjartaslagi áður en dómur féll.
Jell Skilling var dæmdur í 24 ára
fangelsi og 45 milljóna dollara sekt.
Nú í september var honum synjað
um lausn úr fangelsi gegn tryggingu.
BÓKHALDSSVIK OG BLEKKING TÓM
ENRON Á SVIÐI Leikritið um orkufyrirtækið er hið mesta sjónarspil.