19. júní - 19.06.1974, Page 6

Tveim árum síðar, 1873, samþykkti Alþingi frum-
varp að stjórnarskrá. Samkvæmt henni skyldi Al-
þingi fá löggjafarvald og fjárveitingavald, skipa
skyldi jarl, er færi með vald konungs á Islandi.
Hann bæri ábyrgð fyrir konungi og skipaði stjórnar-
herra, sem ábyrgð fyrir konungi, jarli og Alþingi.
Alþingi óskaði þess, að konungur staðfesti þetta
frumvarp, en til vara, — vegna þess að menn voru
vondaufir um að frumvarpið næði staðfestingu, —
var beðið um, að konungur gæfi Islandi að ári kom-
anda stjórnarskrá, er veitti Alþingi fullt löggjafar-
vald og fjárforræði og að öðru levti væri löguð eft-
ir stjórnarskrárfrumvarpi Alþinsis. Var sérstaklega
til tekið, að sérstakur ráðgiafi skyldi skipaður fyrir
Tslandsmál, sem hefði ábyrgð á stjómarstörfum sín-
um fyrir Alþingi. En þetta var eitt af meginatriðum
í sjálfstæðiskröfum tslendinga um þessar mundir.
Stjórnarskráin, sem konungur gaf landinu, færði
mönnum ýmsar réttarbætur. Hún veitti Alþingi lög-
gjafarvald og fjárveitingavald. Hún fól í sér vernd
mannréttinda, sem enn er i gildi. En stjórnarskráin
var landsmönnum sár vonbrigði á marga lund. Kon-
ungur hafði algjört synjunarvald um lög og var því
óspart beitl á næstu áratugum gegn réttindamálum
landsmanna. Stjórnarskráin fjallaði aðeins um hin
svokölluðu sérmál Islands og var byggð á stöðulög-
unum frá 1871, sem sett voru gegn eindregnum
mótmælum Islendinga. Stiórnarskráin ákvað, að i
þessum sérstaklegu málefnum landsins hefði það
st.jórn og löggjöf út af fyrir sig, en um önnur mál,
sammálin svokölluðu, réð rikisþing Dana áfram.
Efni stjórnarKkráriiiiiar
Efni stjórnarskrárinnar var í stórum dráttum þetta:
I sérmálum var löggjafarvaldið hjá konungi og
Alþingi í sameiningu, framkvæmdavaldið hjá kon-
ungi og dómsvaldið hjá dómendum. Vald konungs
skyldi framkvæmt af ráðgjafanum fyrir Island, sem
var einn af dönsku ráðherrunum en æðsti maður
innanlands var landshöfðinginn. Alþingi réði engu
um val ráðgjafa né landshöfðingja. Á Alþingi áttu
sæti 30 þjóðkjörnir þingmenn og sex konungskjöm-
ir, samtals 36, í stað 21 áður, og voru þeir kosn-
ir til sex ára. Þingið skyldi nú skiptast í tvær deildir.
Áttu 24 þjóðkjörnir þingmenn sæti í neðri deild, en
hinir sex og konungskjörnu þingmennirnir sex sátu
í efri deild. Höfðu hinir konungskjörnu þannig stöðv-
unarvald í efri deild. Kosningarréttur var mjög tak-
markaður. Þessir menn einir skyldu hafa kosningar-
rétt:
1. Bændur, sem hafa grasnyt og gjalda nokkuð
til allra stétta.
2. Kaupstaðaborgarar, ef þeir greiddu a. m. k.
8 kr. á ári í útsvar .
3. Þurrabúðarmenn, sem greiddu 12 kr. í útsvar.
4. Embættismenn.
5. Þeir sem tekið höfðu háskólapróf, prestaskóla-
próf eða annað þess háttar opinbert próf, ef
þeir voru ekki öðrum háðir.
Auk þess þurftu menn að vera 25 ára að aldri,
hafa óflekkað mannorð, vera fjár sins ráðandi og
standa ekki í skuld fyrir sveitastyrk. En kjörgengir
til Alþingis voru þeir einir, sem náð höfðu 30 ára
aldri. Konur höfðu ekki kosningarrétt, né heldur
hjxi, sem voru í annarra þjónustu. Var það því að-
eins lítill hluti landsmanna, sem kosningarrétt átti.
Árið 1874 höfðu 6 þúsund manns kosningarrétt, eða
8,8 af hundraði.
I stjórnarskránni vom reglur um starfshætti Al-
þingis, meðferð fjárlaga og annarra lagafrumvarpa,
að mestu samhljóða því, sem enn gildir. Alþingi átti
að koma saman annað hvert ár, i júlímánuði. Þá
voru ákvæði um dómstóla og réttindi og stöðu dóm-
enda, um stuðning og vernd þióðkirkiunni til handa
og í síðnsta kafla stjómarskrárinnar voru tryggð hin
almennu mannréttindi, friðhelgi heimilis og eignar-
réttar, atvinnufrelsi, prentfrelsi, funda- og félaga-
frelsi og trúfrelsi.
Meðan þjóðhátiðin stóð yfir og konungur steig í
fyrsta sinn fæti sínum á Island, fannst mönnum
sjálfsagt að fagna honum og hátíðinni og því sem
gott væri í stiórnarskránni. .Tón Sigurðsson, sem var
búsettur í Danmörku, kom ekki á þióðhátíðina. Hon-
um var ekki boðið þangað. Hann ritaði í Andvara,
tímarit Þjóðvinafélagsins, rækilega greinargerð um
stjórnarskrána, þar sem hann taldi fram kosti henn-
ar og galla. En hann vildi ekki draga úr gleði lands-
manna og fögnuði á þjóðhátíðinni, né varpa skugga
á heimsókn konungs, og lét því Andvara með þessari
grein ekki koma fyrr en síðla sumars, að þjóðhátíð
lokinni.
Rrcytingar á stgórnarskráiini
Gagnrýni landsmanna á ýmsum ákvæðum stjórn-
arskrárinnar kom fram i því, að Albingi samþykkti
á næstu áratugum hvað eftir annað breytingar á
4
19. JÚNÍ