Morgunblaðið - 21.01.2009, Blaðsíða 23

Umræðan 23
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. JANÚAR 2009
ENN deila
menn um uppgjör
gjaldeyr-
isafleiðusamn-
inga. Lífeyr-
issjóðir hafa
tapað á þessum
samningum og
vilja gera þá upp
á hagfelldu gengi
til að minnka eigin skaða. Sjávar-
útvegurinn hefur einnig tapað fé en
þar vilja menn helst fá samninga
fellda niður vegna meintra blekk-
inga eða í versta falli gera þá upp á
gengi sem er þeim sjálfum að skapi
líkt og lífeyrissjóðirnir. Þá hefur
komið fram að eignarhaldsfélagið
Kjalar er með gróða af slíkum samn-
ingum en ætlast til þess að uppgjör
taki mið af skráðu gengi evru á móti
krónu hjá Evrópska seðlabankanum
eftir bankahrunið þegar gjaldeyr-
ismarkaður hér á landi var óvirkur,
en það gengi hefur af öðrum verið
kennt við svartan markað. Engum
fyrrnefndra aðila virðist hafa dottið í
hug að gera samningana upp á við-
eigandi opinberu gengi miðað við
leikreglurnar sem gilda samkvæmt
almennum skilmálum.
Viðskiptavinir bankanna skrifuðu
undir skilmála áður en viðskipti af
þessu tagi gátu hafist. Í skilmálum
Glitnis og Landsbankans kemur
fram að ákvæði Almennra skilmála
fyrir framvirk gjaldmiðlaviðskipti
gilda einnig um öll markaðsviðskipti
eftir því sem við á (útg. Samband ís-
lenskra viðskiptabanka og Samband
íslenskra sparisjóða, 1. útgáfa, febr-
úar 1998). Í þessum skilmálum kem-
ur fram að við gjaldþrot samnings-
aðila gjaldfalla allir samningar milli
samningsaðila um framvirk gjald-
miðlaviðskipti án sérstakrar tilkynn-
ingar þar um (grein 3.4). Útreikn-
ingur á hagnaði og tapi skal byggður
á markaðsskilyrðum tveimur banka-
dögum fyrir samningsslitadaginn
(grein 4.2). Sennilega munu lögspek-
ingar deila um það næstu áratugina
hvenær eiginlegt gjaldþrot bank-
anna átti sér stað en málefnalegt
virðist að miða samningsslitadaginn
við yfirtöku FME á stjórnun bank-
anna, þ.e. 7. október 2008. Tveimur
bankadögum áður, eða 3. október,
skráði Seðlabanki Íslands miðgengi
evru 156,09 krónur og geng-
isvísitalan var skráð í 206,72 stigum.
Þess má geta að Seðlabanki Evrópu
skráði gengi evru 156,13 krónur
sama dag svo ekkert svigrúm er í
reynd til ágreinings um gengi ef
miðað er við þennan dag. Í tilfelli
Glitnis og Landsbankans liggur því
beint við að notast við opinbera
gengisskráningu Seðlabanka Ís-
lands hinn 3. október 2008 við upp-
gjör útistandi afleiðusamninga um
gjaldeyrisviðskipti. Í tilfelli Kaup-
þings flækjast reyndar málin. Gagn-
stætt hinum bönkunum tveimur vísa
markaðsskilmálar Kaupþings ekki í
ofangreinda skilmála. En þótt þetta
tiltekna ákvæði vanti í skilmálum
Kaupþings má teljast líklegt að
dómstólar myndu láta eitt yfir alla
ganga ef málið kæmi til þeirra
kasta.
Uppgjör gjald-
eyrisafleiðu-
samninga
Ingvar Arnarson, er hagfræðingur
og fyrrverandi gjaldeyrisafleiðu-
víxlari hjá Landsbankanum.
Þegar við horfum á
bankahrunið, kreppuna
og verðbólguna í heild er
verðtrygging og hækkun
lána ekki orsök heldur afleiðing.
Grunnurinn er spillt og illa und-
irbúin einkavæðing. Síðan kemur
græðgi, ófaglegur og ósvífinn
rekstur bankanna svo og spilling og
siðleysi, bæði þar og annars stað-
ar. Þá skortur á lögum og reglum
frá Alþingi um rekstur banka...
’HVERGI í heiminum munþekkjast verðtrygging lána –nema á Íslandi. Þetta óvenju-lega fyrirbæri hefur í áratugihækkað höfuðstól og afborg-anir lána, þ.m.t. íbúðarlána,gert lántakendum erfitt aðskipuleggja fjármál sín. Á tím-um mikillar verðbólgu getur
hún stórhækkað höfuðstól og
afborganir af lánum – og oftast gerist það þegar
vörur hækka, t.d. vegna gengisbreytinga og er-
lendra hækkana og lántakendur eiga fyrir vikið enn
erfiðara með að standa í skilum.
Gott eða vont?
Fróða menn greinir á um hvort verðtryggingar
séu af hinu góða eða illa. Sumir færa rök fyrir því að
langtímalán með verðtryggingu séu lántakanda
hagstæðari en óverðtryggð – að við neytendur finn-
um aðeins fyrir verðtryggingunni þegar verðbólga
rýkur upp. Þess á milli séu verðtryggð lán hagstæð-
ari því að þau sé hægt að bjóða á lægri vöxtum ein-
mitt vegna þess að þau hafi þann öryggisventil inn-
byggðan sem verðtryggingin er.
Undirritaður tekur ekki afstöðu til þess hér
hvort sé betra verðtryggt lán eða óverðtryggt. En
ljóst er þegar það ástand ríkir sem nú er, að grípa
verður til neyðarráðstafana. Og það þolir enga bið –
hvorki fyrir fyrirtækin né heimilin.
En hvað er til ráða?
Ljóst er að hægt er að veita greiðslufrest á verð-
bótaþætti hverrar greiðslu. Greiðslufrestur er hins-
vegar ekki gjöf heldur lán, jafnvel verðtryggt – og
fyrr eða síðar kemur að skuldadögunum.
Annar möguleiki er að skipta verðbótaþættinum
jafnt á milli lántakanda og lánveitanda og segja
málið afgreitt. Þetta þýðir að greiðandinn sleppur
við hálfan verðbótaþáttinn og viðkomandi lána-
stofnun verður að sætta sig við að fá ekki nema
hálfar verðbætur af viðkomandi greiðslu. Núver-
andi kreppa er að stórum hluta sprottin af gáleysi
og græðgi bankanna. Hættan á að missa hluta verð-
tryggingarinnar ætti að verða þeim hvati til að fara
varlegar í framtíðinni.
Ef þetta fyrirkomulag verður tekið upp þyrfti að
búa til um það opinbera, fasta og sjálfvirka vinnu-
reglu, til þess að ekki þyrfti að eyða vikum eða
mánuðum í að ræða vandann í hvert skipti, meðan
þúsundir fólks velkjast í vafa – og kvíða – um
hvernig fjármál þeirra fari. Jafnframt hefur það þá
lengri tíma til að gera ráðstafanir áður en að af-
borgun kemur – t.d. skuldbreyta eða selja eignir.
Þetta fyrirkomulag tæki gildi sjálfkrafa í hvert sinn
sem verðbótaþáttur greiðslu fer yfir t.d. 10%.
Hugsanlegt væri einnig trappa eftirgjöf verðbót-
anna niður í hlutfalli við verðbólguna.
Ef lög verða sett um verðtryggingar af fast-
eignalánum þarf jafnframt að setja eftirfarandi í
þau – eða önnur lög – til að gefa fólki sem mest svig-
rúm til að leita hagstæðustu lausna á fjármálum
sínum:
1. Lánastofnunum verði óheimilt að taka nokkurt
upphafsgjald eða þóknun fyrir skuldbreytingar
fasteignalána eða ný fasteignalán.
2. Ríkissjóður hætti, t.d. í tvö ár, að innheimta öll
stimpilgjöld af fasteignakaupum og lánum þeim
tengdum. Jafnframt endurgreiði ríkissjóður slík
gjöld, greidd eftir 1. október 2008, svo allir sem
gert hafa og gera „kreppuráðstafanir“ sitji við
sama borð.
Stimpilgjöld af fasteignaviðskiptum er ekki stór
tekjuliður hjá ríkissjóði nú, því fasteignasala hefur
nær stöðvast. Niðurfelling gjaldanna tímabundið
gæti hinsvegar ýtt við markaðnum. Það myndi ýta
við markaðnum og hjálpa fólki að „hreyfa sig“ – t.d.
skipta yfir í minni eign.
Hér hefur verið farið yfir hvernig létta megi fólki
verðbólgubyrðina. En fleiri aðferðir eru til. Annars
vegar má t.d. endurmeta útreikninga neysluvísitölu
– sem ræður hækkun verðtryggðra lána þ.e.a.s.
hvað fer í vísitöluna og með hvaða vægi. Hins vegar
má hætta að miða verðtryggingu fasteignalána við
neysluvísitölu en taka í staðinn upp sérstaka lána-
vísitölu sem bundin er við að hækka aldrei meira en
sem nemur hækkun launavísitölu á hverjum tíma.
Enn einn möguleiki er í gegnum skattakerfið.
Þar má breyta reglum um vaxtabætur þannig að
stærri hluti greiddra vaxtabóta – og þar með verð-
tryggingar – komi til frádráttar hjá hinum efna-
minni við álagningu skatta.
Að lokum
Þegar við horfum á bankahrunið, kreppuna og
verðbólguna í heild er verðtrygging og hækkun
lána ekki orsök heldur afleiðing. Grunnurinn er
spillt og illa undirbúin einkavæðing. Síðan kemur
græðgi, ófaglegur og ósvífinn rekstur bankanna svo
og spilling og siðleysi, bæði þar og annars staðar.
Þá skortur á lögum og reglum frá Alþingi um rekst-
ur banka svo og skortur á eftirliti af hendi Fjár-
málaeftirlitsins, ráðherra og e.t.v. Seðlabanka. Efst
trónar svo Evrópusambandið (ESB) sem nýverið
vann gegn okkur þegar við vorum hjálpar þurfi.
Ekki hjálpar að sífellt fleira bendir nú til þess að
ráðamenn hafi vitað af yfirvofandi kreppu í nokkur
ár, nú síðast benti Jón Örn Guðmundsson bloggari
og varamaður í stjórn Seðlabankans á skýrslu Jo-
seph Stiglitz, Nóbelsverðlaunahafi í hagfræði, til
Seðlabankans frá árinu 2001, þar sem varað mun
við flestu sem nú er komið fram. Skýrsluna, segir
hann, má sjá á vef Seðlabankans.
Er nema eðlilegt að þjóðin sé reið – mjög reið?
Baldur Ágústsson, fv. forstjóri
og frambjóðandi í forsetakosningum 2004.
Verðtrygginguna verður að endurskoða
LÍKLEGT er að ársins 2008 verði lengi minnst fyrir það
að þá lagðist á þjóðir heims manngerð kreppa sem afleiðing
falls frjálshyggjunnar. Hér áður fyrr var sagt að kreppan
væri eins og vindurinn, það vissi enginn hvaðan hún kæmi og
hvert hún færi. Á Íslandi er ljóst af hverju kreppan kom.
Kreppan kom vegna þess að sú stefna sem haldin var í sjáv-
arútvegs- og fjármálum þjóðarinnar var röng og hlaut að
enda með hruni. Þau sem fylgdu stefnu stjórnvalda og öpuðu
eftir háttum frjálshyggjunnar standa nú sum uppi slypp og
snauð og í öngum sínum með brostnar vonir um skyndigróða.
Mörg voru þau, sem betur fer, sem létu sér fátt um fiskveiðikvóta, peningasjóði,
hlutabréf og útrás finnast. Þenslan og hið svokallaða góðæri komu aldrei í sum
hús, landshluta eða byggðarlög.
Þannig fór hún hjá okkur hér í byggðunum undir Snæfellsjökli á Hellissandi og
í Rifi. Straumarnir frá Jöklinum hafa sjálfsagt verið sem jafnan áður á vakt yfir
okkur og verndað fyrir þessum hremmingum. Fiskveiðikvótaeigendur hér hafa
ekki selt kvótann sem þeim var úthlutað. Þeir hafa litið svo á að þeir peningar
sem fyrir hann fengjust væru ekki betur settir í hlutabréfum, húseignum í
Reykjavík eða á Spáni. Ef til vill hafa þeir litið svo á að íbúar byggðanna hér ættu
einhvern rétt á aflaheimildunum með þeim. Hver sem ástæðan var hafa fiskveiði-
heimildirnar ekki verið seldar burtu. Kvótaeigendur hafa heldur bætt við sig afla-
heimildum, sumir nokkuð vel. Í Rifi eru nú þrjár vel tæknivæddar fiskverk-
unarstöðvar, fiskmarkaður og fleiri þjónustufyrirtæki. Þaðan er gerður út
glæsilegur fiskveiðifloti.
Fyrir rúmum áratug hófst umræða um ágæti þess vatns sem bullaði upp und-
an hraunjöðrum við rætur undirhliða Snæfellsjökuls. Út um víða veröld væri
skortur á vatni. Reisa skyldi verksmiðju til að tappa þessu vatni á flöskur og selja
það útlendingum. Góðæri, útrás, einkavæðing, allt gekk þetta yfir en engin kom
vatnsverksmiðjan. Svo varð góðærið allt í einu að kreppu, útrásin gufaði upp og
einkavæddu bankarnir voru yfirteknir af ríkissjóði. Á sama tíma fór í gang bygg-
ing á vatnsverksmiðju í Rifi. Síðan hefur verið unnið þar af krafti við uppslátt og
steypu á öflugum sökklum og rétt fyrir jólin kom sigling í Rif með allt efni í verk-
smiðjuhúsið.
Á fyrstu teikningum eða hugmyndum að hafnargerð í Rifi sem settar voru á
blað fyrir sextíu og fimm árum var gert ráð fyrir því að umgjörð hafnarinnar yrði
garðar eftir rifinu út á Tösku og annar frá Melnesi í átt að Tösku. Fyrir þann
fiskiskipaflota sem gerir út frá höfninni er núverandi hafnarmannvirki ófullnægj-
andi. Þörf er á auknu rými, stækkun. Í aðdraganda útrásarhrunsins og í upphafi
þess, þ.e. í upphafi kreppu, er allt komið á fullt með að gera sextíu og fimm ára
hugmynd og draum um hafnargerð í Rifi að veruleika. Þegar þessar línur komast
á prent er líklegt að lokið verði við garðinn eftir rifinu út að Tösku og sá frá Mel-
nesinu langt kominn. Með þessari umgjörð býður hafnarsvæðið í Rifi upp á mörg
tækifæri. Þetta er að gerast hér þrátt fyrir kreppu.
Ekki vekja allir viðburðir hér ánægju. Stór hluti af einum síldarstofninum á
fiskimiðunum við Ísland hefur á undanförnum árum haldið sig á miðunum við
Snæfellsnes. Sökum þess að við búum við „hagkvæmasta og besta fiskveiðistjórn-
unarkerfi í heimi“ hafa heimildir til að veiða færst til fárra og samkvæmt kerfinu
telst það mjög hagkvæmt. Síldin hefur tekið kerfið til fyrirmyndar og þjappað sér
saman. Í staðinn fyrir að vera út af Austfjörðum í Jökuldýpi eða Kolluál er hún í
þykkum torfum inni á Grundarfirði inn undir og innan við Stykkishólm og þegar
hún er komin þar, því þá ekki inn á Hvammsfjörð?
Við vorum til sem fórum að efast um ágæti sovétkerfisins þegar Rússar skip-
uðu Ungverjum að byggja stálbræðslur og fytja til þeirra járngrýti frá Úral-
fjöllum. Þeir fáu sem varðveita síldveiðiheimildirnar hafa komið sér fyrir á Aust-
fjörðum og byggt þar upp vinnslustöðvar. Þeir hafa komið sér í stöðu Ungverja
undir Sovét. Skip þeirra þurfa að veiða síldina inn um Breiðafjörð. Að þeirra mati
er hagkvæmt að nýta þessi fullkomnu og dýru atvinnutæki síldveiðskipin og
áhafnir einn dag í viku til að veiða. Sex daga vikunnar eru þessi dýru atvinnutæki
á siglingu austur með aflann eða að austan á miðin. Olíueyðslan eykur ef til vill
líka hagkvæmnina. Sú fiskveiðistjórn sem byggir sig upp á þennan hátt stefnir að
hruni – kreppu. Sigling drekkhlaðinna síldveiðiskipa á austurleið skammt framan
við fjöruborðið hér við norðanvert Snæfellsnes af veiðislóðinni hér inni á Breiða-
firði vekur ekki gleði svo sem eðlilegt væri.
Áramótaspjall undan Jökli
Skúli Alexandersson er fv. alþingismaður.
ÞEGAR bankarnir hrundu hefði strax átt að stofna
þjóðstjórn því neyðarástandið varðaði alla þjóðina en
það var þjóðin sem upphaflega kaus mennina sem sitja
á þingi. Síðan um leið og neyðarlög höfðu verið sett á,
átti að setja lög um að ná glæpamönnunum því spill-
ingin í bönkunum var því miður lögleg. Það átti að
loka þá inni eða senda þá í meðferð við græðgi. Því
eins og Gunnar Dal skáld komst svo vel að orði í við-
tali í sjónvarpinu: um leið og menn verða of ríkir
hætta þeir að stjórna lífi sínu, peningarnir byrja að
stjórna þeim.
Þessir menn sem skuldsettu þjóðina vissu alveg hvað þeir voru að
gera. Með öllum tiltækum ráðum hefði átt að reyna að ná aftur pening-
unum sem þeir stálu af þjóðinni og borga almenningi það sem hann
hafði tapað.
Það er dapurlegt að ungur maður skiyldi vera fangelsaður fyrir það
eitt að mótmæla en svo ganga lausir forhertir glæpamenn sem búnir eru
að fremja ljótan glæp við 300 þúsund manns. Já, ljótan glæp, því mjög
margir eru búnir að missa allt sitt og fleiri eiga eftir að missa mikið.
Margir hafa mótmælt á Austurvelli síðan hrunið varð í október og
krafist þess að ábyrgðaraðilar á gjaldþroti þjóðarinnar segi af sér eins
og ríkisstjórnin, forstjóri Fjármálaeftirlitsins, fjármálaráðherra og
seðlabankastjóri. Loksins er almenningur vaknaður af deyfðardvala und-
angenginna ára og lætur í sér heyra. En það er ekki hlustað á þjóðina,
ráðamenn sitja sem fastast en á fáum stöðum í heiminum kæmust
stjórnvöld upp með slíkt. Þessir ráðamenn ætla enn einu sinni að hunsa
raddir fólksins í landinu og bíða eftir að fólk verði svo dofið vegna at-
vinnuleysis og gjaldþrots að það geti ekkert gert. En fólk má ekki gef-
ast upp, það verður að halda áfram að mótmæla og ef það ekki dugar,
þá hreinlega að gera byltingu.
Í nýlegu fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar fyrir árið 2009 eru
áherslurnar á niðurskurð óhugnanlegar. Eins og ávallt bitnar þetta mest
á þeim sem síst skyldi í þjóðfélaginu. Skera á niður enn eina ferðina í
heilbrigðiskerfinu. Auðvitað þarf að gera eitthvað til að ná upp í skuldir
þjóðarbúsins en áherslurnar eru rangar.
Vinstri grænir komu með mannlegri tillögur: Hætta við niðurskurð í
heilbrigðis- og menntakerfinu. Til fjáröflunar: Hækka skatta á há-
tekjufólk og hækka fjármagnstekjuskatt. Nokkrar leiðir til sparnaðar:
Leggja niður Varnarmálastofnun, hætta við þáttöku í heimssýningu í
Kína, breyta fyrirkomulagi á dagpeningagreiðslum til þingmanna, ráða-
manna og embættismanna. Frekari sparnað í yfirstjórn ráðuneyta og
opinberra stofnana. En hér er lauslega gripið niður í tillögur Vinstri
grænna.
Að lokum, Ísland er auðugt land hvað varðar náttúru og mannauð. Við
eigum vel menntað ungt fólk og náttúra Íslands er einstök og ómenguð.
Það má ekki selja landið undir álver og virkjanir heldur á að nýta auð-
lindirnar á annan hátt. Á Íslandi er fullt af hugmyndaauðugu fólki sem
mætti hvetja áfram með stuðningi stjórnvalda.
Það verður að stokka hagkerfið upp á Íslandi og breyta stjórnkerfinu
algjörlega. Það verður að kjósa fólk sem er heiðarlegt og sjálfu sér sam-
kvæmt, sem vinnur af einlægni og af sinni sannfæringu fyrir þjóðina.
Ekki þetta eiginhagsmunapot, þessi valdníðsla og hroki. Það verður að
fá leiðtoga sem kann að stýra þjóðinni í réttan farveg og sá leiðtogi
verður að leggja áherslu á jafnræði, umburðarlyndi og kærleika. Við
verðum að vera bjartsýn og snúa bökum saman, gefast ekki upp og ekki
láta stjórnvöld svæfa okkur með svo flóknum útskýringum um kreppuna
og þjóðfélagsmál að venjulegt fólk skilur ekki hvað verið er að tala um.
Höldum áfram að mótmæla og sýnum hörku ef á þarf að halda til að ná
fram rétti okkar sem Íslendingar í lýðræðisríki. Við viljum nýtt Ísland
og mannlegra þjóðfélag á Íslandi!
Íslenska þjóð,
nú er tækifærið
Gunnur Inga Einarsdóttir er nemi í Háskóla Íslands.