Morgunblaðið - 21.01.2009, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 21. JANÚAR 2009
Skuldaþrælar Mótmælendum á Austurvelli í gær var eflaust efst í huga að bjarga Íslandi með öllum tiltækum ráðum enda er þjóðin skuldum vafin.
Ómar
Gísli Gíslason | 20. janúar
Mikilvægt mál
Upphaflega ráku um-
hverfisverndarsamtök
þann áróður að það þyrfti
bjarga hvölum frá útrým-
ingu. Í dag snýst þetta
um eitthvað allt annað,
s.s. að hvalir séu svo gáf-
aðir að ekki megi drepa þá og að hvalir
eigi bara að fá að vera í friði í höfunum
og höfin eigi að vera griðland þeirra og
jafnvel að það sé svo erfitt að hafa stjórn
á veiðum að betra sé að sleppa því að
veiða o.s.frv. Auðvitað er þetta allt rök-
leysa, en þetta eru ríkjandi viðhorf víða
erlendis.
Meinsemdin í þessu öllu er einmitt að
almenningsálitið úti í heimi er á móti
hvalveiðum.
Meira: gisligislason.blog.is
Hörður J. Oddfríðarson | 20. janúar
Aumingja Ólafur
Það hlýtur að vera erf-
iður kross að bera að
hafa sankað að sér svo
stórum hluta af fjár-
munum íslensku þjóð-
arinnar að maður sé per-
sónulega fær um að ganga í ábyrgð
fyrir og lána arabískum olíufursta til að
kaupa banka.
Íslenskur maður sem hefur efnast
svo mikið að íslenskir fjölmiðlar sjá sér
ekki fært að gera athugasemd við það
þó hann geri vini sínum þennan greiða
í gegnum skattaparadís – án þess að
hagnast á því sjálfur.
Þetta er upplýst í kjölfarið á því að
aumingja Ólafur fer fram á að fá út-
greiddar tæplega tvö hundruð milljónir
króna í gengismun frá bankanum sem
hann keyrði í þrot.
Meira: hordurjo.blog.is
ÍSLENSKA efna-
hagshrunið ber svipuð
einkenni og hrun Weim-
ar-lýðveldisins í Þýska-
landi í heimskreppunni
um 1930 en það stóð þá
frammi fyrir mesta efna-
hagsvanda nokkurs
vestræns ríkis. Weimar
var sligað af stríðs-
skuldum í kjölfar Ver-
salasamninganna sem
Þjóðverjar kölluðu nauðungarsamn-
inga. Weimar-ríkisstjórnin fékk á sig
stimpil landráðamanna. Eftir hrunið
kom Hitler, uppgangur nasismans og
hörmungar síðari heimsstyrjald-
arinnar. Úr þeim rústum reis Evr-
ópuráðið byggt á markmiðunum um
lýðræði, mannréttindi og réttarríki.
Íslensk stjórnskipun á að heita lýð-
ræðisleg. Í grunninn byggir hún á
þeirri göfugu hugsun sem lá að baki
frönsku stjórnarbyltingunni og sjálf-
stæðisbaráttu Bandaríkjanna og var
vegsömun á einstaklingsfrelsi, borg-
aralegum réttindum, trúnaðar-
skyldum valdhafa við þegna, póli-
tískri ábyrgð, upplýsingu og
mikilvægi tjáningarfrelsis í fram-
gangi lýðræðislegs samfélags.
Höfuðeinkenni stjórnskipunar
okkar eru þrígreining ríkisvaldsins,
vernd grundvallarmannréttinda,
þingræðisreglan og sú grundvall-
arskoðun að ríkisvaldið eigi upptök
hjá þjóðinni. Eru þessi einkenni óræk
hér?
Sjálfstæði dómstóla hefur oft verið
dregið í efa og umboðsmaður Alþing-
is bent á að skort hafi forsvaranleg
vinnubrögð ráðherra við skipan dóm-
ara. Samkvæmt þingræðisreglunni
ber ríkisstjórn ábyrgð á gerðum sín-
um og er undir eftirliti kjörinna full-
trúa á Alþingi. Ríkisstjórn er skylt að
segja af sér, ef þingið vottar henni
vantraust. Slík áhrif hafa óbreyttir
þingmenn ekki, hvorki á stjórnar-
stefnu né stjórnar-
framkvæmdir. Ávarp-
ið „háttvirtur“
hljómar sem öf-
ugmæli. Það er erfitt
að fylgja stjórnar-
skránni og vera trúr
sannfæringu sinni ef
þingmaður er skuld-
bundinn fjárhags-
legum bakhjarli.
Á Íslandi er flokks-
ræði þar sem pólitísk-
ir flokkar hafa keppt
um stuðning við-
skiptablokka. Menn ganga í stjórn-
málaflokka ekki af hugsjón heldur til
að eignast bakland og tryggja eigin
framtíð. Íslenskt samfélag er klíku-
samfélag þar sem frami veltur oftar á
velvild ráðamanna, hvort sem er í
stjórnmálum eða viðskiptum, en hæfi
og getu. Mönnum hefur verið umbun-
að fyrir pólitíska hollustu með stöðu-
veitingum og refsað að sama skapi ef
þeir eru eigi auðsveipir með því að
setja þá út á jaðarinn. Hér hefur ekki
verið í tísku að tala eða skrifa gagn-
rýnið um valdhafa. Skynsamir en
einnig skammsýnir menn hafa áttað
sig á því að það borgar sig að þegja.
Þöggun og þýlyndi hefur einkennt ís-
lenskt samfélag.
Höfundur Frelsisins, John Stuart
Mill, talaði um „andlega ánauð“ (men-
tal slavery) í ritinu sem fjallar um
mikilvægi tjáningarfrelsis. Það er
slíkur andlegur þrældómur sem
skapar kjöraðstæður fyrir spillta
stjórnarhætti. Í slíku andrúmslofti
getur einstaka hugsuður þrifist, sagði
John Stuart Mill – „en aldrei andlega
virk þjóð“.
Frjálshyggjan hér var ekki frjáls-
lyndari en svo að hana mátti ekki
gagnrýna. Efnahagsstjórnin var ekki
einu sinni laissez-faire – frjálslynt af-
skiptaleysi af markaði – heldur sam-
spil kjörinna stjórnvalda og markaðs-
ráðandi aðila. Einkavæðing ríkis-
fyrirtækja sem átti að draga úr
skuldum ríkissjóðs með því að stuðla
að einstaklingssparnaði og auknum
viðskiptum með hlutabréf varð að
„einkavinavæðingu“ þar sem fáir út-
valdir fengu almenningseignir á afar
hagstæðum kjörum. Slík „einkavæð-
ing“ hafði átt sér stað í Rússlandi
skömmu áður og þá haft eftir for-
manni einkavæðingarnefndar að
spilltir kaupsýslumenn „stælu og
stælu og næstum því öllu“ en það
myndi jafnvel skila sér í heilbrigðara
viðskiptalífi en gömlu ríkiseinokun-
inni þegar upp væri staðið. Í kjölfarið
myndi réttarríkið dafna og félagslegt
réttlæti aukast í öllu þessu frelsi.
Einn þeirra sem efaðist var Josef
Stieglitz, aðalhagfræðingur Alþjóða-
bankans. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
hafði frá árinu 1997 predikað stjórn-
festu þegar leitað var til hans af ein-
hverjum af 185 aðildarríkjum sjóðs-
ins um ráðgjöf eða fjárhagslega
aðstoð. Hugtakið stjórnfesta tekur til
stjórnarþátta í ríki og samspili þeirra
og efnahagslífsins í heild. Spilling er
þrengra hugtak, oft skilgreind sem
misnotkun á opinberu valdi í þágu
einkahagsmuna.
Íslenska einkavæðingin var í anda
þeirrar rússnesku – gráðug, ófagleg
og spillt. Í einkavæðingarferlinu var
ekki fylgt þeim meginreglum sem átti
að gera í upphafi heldur pólitískum
helmingaskiptareglum sem marka
hrokafullt upphaf hrunsins. Til að
hnykkja á því má minna á að þegar
Landsbankinn var seldur fóru dýr-
mætar þjóðargersemar með í pakk-
anum án þess að um hið mikla mál-
verkasafn væri sérstaklega samið.
Það bara gleymdist. Er það táknrænt
dæmi um skort á eftirliti. Íslenskir
stjórnmálamenn varða veg sinn
Kröflum.
Á þessum uppgangstíma nýfrjáls-
hyggjunnar skyldi sá guð einn veg-
samaður sem ríkið virti. Sá krafðist
engra fórna annarra en að ein-
staklingar treystu stjórnvöldum í
blindni, grilluðu á kvöldin og drykkju
rauðvín, ynnu og versluðu þess á
milli. Neysla var boðorð númer eitt.
Ekki að spilla ungviðinu með gagn-
rýnisröddum fremur en Sókrates
forðum sem hlaut dauðadóm fyrir að
neita að falla fram og tilbiðja guði rík-
isins.
Peningamenn áttu fjölmiðla og þar
með máttugasta vopnið til að móta al-
menningsálitið. Stærri ríkisstjórn-
arflokkurinn stjórnaði ríkisútvarp-
inu/sjónvarpinu með pólitískt
skipuðum útvarpsráðum og pólitísk-
um mannaráðningum. Svigrúmið fyr-
ir gagnrýni var sem „stormur í vatns-
glasi“ þar sem ekki mátti bera
brigður á heilbrigði „kerfisins“. Af-
staðan fólst í því í hvers liði maður
var. Þetta er andrúmsloft andlegrar
ánauðar, sjálfsritskoðunar og skoð-
anakúgunar.
Þegar neyðarlögin voru sett var
staðfest að hér ríkir neyðarástand –
afleiðing langvarandi spillingar. Hví
að kalla hlutina öðrum nöfnum? Í
spilltum kerfum er ekki krafist póli-
tískrar ábyrgðar. Þar er ekkert
gagnsæi. Með spilltum valdhöfum er
ekki eingöngu átt við þá sem hafa
komist til valda í fyrrum nýlendum
Afríku og heimurinn þekkir sem hálf-
gerð skrímsli, drifin áfram af sjúkleg-
um hégóma og grægði. Spilltur vald-
hafi getur líka verið jafn utangátta og
„meinlaus“ og María Antoinette í
frönsku stjórnarbyltingunni, sem átti
að hafa sagt banhungruðum lýðnum
að borða bara kökur fyrst ekki var til
brauð. Það er hægt að valda miklum
skaða, ekki aðeins með athöfnum sín-
um heldur einnig athafnaleysi.
Alþingismenn hafa sjálfir við-
urkennt vanmátt sinn, ekki gagnvart
almenningi, heldur ríkisstjórninni og
hennar vald virðist runnið frá guði
ríkisins, sem fyrr er getið. Frumupp-
spretta ríkisvaldsins sem samkvæmt
nútímalegri stjórnskipun á að liggja í
sjálfsákvörðunarrétti þjóðarinnar –
virðist ekki eiga djúpar rætur í ís-
lenskri stjórnskipun. Forsenda sjálfs-
ákvörðunarréttar þjóðar er að hún
hafi náð ákveðnu þroskastigi, sagði
John Stuart Mill. Þjóð sem er fær um
að stjórna sér sjálf er upplýst og virk
ella sættir hún sig við Mugabe, Idi
Amin, Kim Il Sung og vestræn skyld-
menni þeirra.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn mun
hafa sett stjórnvöldum pólitíska af-
arkosti, sem skilyrði fyrir lánveit-
ingu, sem mun íþyngja ungum og
öldnum um ókomna tíð. Engin lán
myndu fást nema þjóðin öll yrði látin
axla skuldbindingar af starfsemi
einkafyrirtækja, sem flestir vita þó að
kunna að reynast okkur um megn.
Um hvað verður samið og hverjir eru
skuldbundnir? Er verið að hneppa
komandi kynslóð/ir í fjötra? Hvar
liggur pólitísk ábyrgð? Eru þeir sem
eru nú að margra mati sjálfskipaðir í
forsvari að bjarga einhverju öðru en
eigin skinni?
Við stöndum á tímamótum. Við
blasir efnahagslegt hrun og pólitískt
ef ekki stjórnskipulegt skipbrot. Við
vitum nú að ábyrgð valdhafa í pólitík
og viðskiptum er hvorki þeim ljós né
okkur. Við berum hins vegar öll
ábyrgð á börnum þessa lands og okk-
ur ber að standa vörð um líf þeirra og
framtíð. Höfum við heimild til að
hneppa þau í skuldafjötra vegna yf-
irgengilegrar óráðsíu fullorðinna
manna og vanrækslu eftirlitsaðila og
kjörinna valdhafa? Er það síður
óheiðarlegt að gera það sem er rangt
vegna þess að það eru ekki skráð við-
urlög? Það stendur hvergi skrifað í
stjórnarskrá okkar að hver ný kyn-
slóð sé tryggð gegn óráðsíðu og spill-
ingu þeirrar kynslóðar sem á undan
er gengin. En réttlætir það að gengið
sé á rétt uppvaxandi og komandi kyn-
slóða? Thomas Jefferson, einn höf-
unda stjórnarskrár Bandaríkjanna,
varpaði þessari spurningu fram árið
1813. Eigum við að bíða lengi eftir
svari? Mitt svar er nei.
Eftir Herdísi
Þorgeirsdóttur » Þegar neyðarlögin
voru sett var stað-
fest að hér ríkir neyðar-
ástand – afleiðing lang-
varandi spillingar. Hví
að kalla hlutina öðrum
nöfnum?
Herdís Þorgeirsdóttir
Höfundur er prófessor og vara-
forseti Evrópusamtaka kvenlög-
fræðinga (EWLA).
Hrokafullt upphaf hrunsins eða …
aldrei andlega virk þjóð?
BLOG.IS