Morgunblaðið - 02.05.2009, Blaðsíða 24

24 Daglegt lífVIÐTAL
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. MAÍ 2009
Eftir Kolbrúnu Bergþórsdóttur
kolbrun@mbl.is
H
eimildarmyndin
Draumalandið, í leik-
stjórn Þorfinns
Guðnasonar og
Andra Snæs Magna-
sonar, hefur vakið mikla athygli og
hlotið afar góða dóma. Myndin
fjallar meðal annars um stór-
iðjustefnu stjórnvalda og tekur
harða afstöðu gegn henni.
Gagnrýni flokkuð sem áróður
Má ekki segja að þessi mynd sé
að ákveðnu leyti áróðursmynd?
„Áróður og ekki áróður. Það sem
er að gerast á Íslandi í stór-
iðjuframkvæmdum er bylting, við
bara skiljum það ekki af því að það
er búið að normalisera byltinguna.
Það var búið að byggja upp raf-
orkukerfi á Íslandi sem var tvöfalt
stærra en það sem öll þjóðin þurfti.
Síðan var ákveðið að tvöfalda orku-
framleiðslu á Íslandi í einni fram-
kvæmd. Á allra þjóða mælikvarða
er það bylting, hvaða iðnríki í heim-
inum tvöfaldar orkuframleiðslu sína
í einum rykk? Eftir þessa byltingu,
þegar orkukerfið hafði verið tvö-
faldað og allt efnahagslífið keyrt í
botn fyrir eina framkvæmd, fannst
mönnum eins og ekki væri nóg að
gert og vildu tvöfalda aftur það
sem hafði verið tvöfaldað með
áframhaldi á Bakka og í Helguvík.
Þetta segja menn hiklaust þrátt
fyrir að orkufyrirtækin séu í stand-
andi vandræðum. Á Íslandi heitir
þetta ekki áhætta – heldur skyn-
samleg þróun. Þegar þessi öfgafulla
stefna mætir síðan landslagi sem er
eitt hið dramatískasta sem fólk hef-
ur séð á hvíta tjaldinu þá verða til
kröftugar andstæður og auðvitað
frábært efni í bíómynd sem við
Þorfinnur nýttum okkur til hins
ýtrasta.
Gagnrýni var flokkuð sem áróður
á Íslandi. Það var jafnvel talið bera
vott um óheilindi og illsku að vera
gagnrýninn. Vísindamenn sem
stóðu í vegi fyrir stórum ákvörð-
unum fengu á baukinn, misstu lífs-
afkomuna og starfsframann eða
voru lækkaðir í tign. Á hinn bóginn
gerðust stjórnvöld nánast upplýs-
ingafulltrúar stórfyrirtækja. Það
má líkja þessu við ríki sem stunda
mikla tóbaksframleiðslu. Þar fer
jafnvel heilbrigðisráðherrann með
rulluna um dásemdir light-
sígarettna sem heilbrigt og siðferði-
legt mótvægi við kínverskar tjöru-
sígarettur og leyfir sér að efast um
skaðsemi tóbaks. Það er nákvæm-
lega það sama sem hefur gerst hér
í umhverfismálum. Umhverf-
isráðherrann talaði um grænan
málm og virtist tilbúinn að færa
stórfyrirtækjum ósnortin svæði á
silfurfati, staði sem ættu að vera á
minjaskrá UNESCO.
Miðað við eðlilega þróun hér á
landi þá hefðum við ekki farið að
tala um Þjórsárver fyrr en árið
2215. En vegna þess að álver notar
raforku eins og milljón manns kem-
ur upp sú staða að ein kynslóð tel-
ur sig þurfa að ákveða í einni svip-
an hvaða leifar skuli skilja eftir
fyrir næstu kynslóðir.“
Óskiljanleg aðstaða
En nú er kallað á stórfram-
kvæmdir, til dæmis úti á landi til
að fjölga störfum og stuðla að upp-
byggingu.
„Fyrir norðan er samkvæmt fjöl-
miðlum mikil örvænting vegna þess
að fólk veit ekki hvort Alcoa vill
koma þar að málum eða ekki. Ég
las leiðara í DV þar sem leiðarahöf-
undur var ekki sáttur við Drauma-
landið og sagði að ég væri eins og
Marie Antoinette, vildi bjóða fólk-
inu úti á landi kökur. En hvaða fólk
erum við að tala um? Fólk sem býr
í gjöfulu landi, við gott mennta- og
heilbrigðiskerfi, langlífi, orku og
gnægð matar. Eigum við að bera
það saman við tötralýð í frönsku
byltingunni sem er að deyja úr
hungri?
Fyrir norðan gætu menn, í sátt
við alla, aflað sér orku sem er meiri
en höfuðborgarsvæðið notar á jól-
unum. Tíu sinnum meira en íbúa-
fjöldinn. Ég held að allir bæir í
heiminum sem sæju fram á slíka
möguleika væru sáttir og teldu sig
hafa öll tromp á hendi. Og ef við
leggjum allt á borðið. Gjöful fiski-
mið, blómlegan landbúnað, hvala-
skoðun og jarðvarma, Mývatn, Ás-
byrgi, Laxá, menntun, lífsgæði,
vatn og orku sem gæti knúið höf-
uðborgarsvæðið. Ættu menn að
vera svartsýnir með allt þetta?
Hvað hefur þá brugðist ef fólk ör-
væntir?
Nú er neyðin slík að menn virð-
ast til í að skrapa saman allri orku
sem er tiltæk norðanlands til að
troða upp einu Alcoa-álveri í viðbót.
Þá dugar ekki minna en orka fyrir
milljón manna samfélag. Þá er Al-
coa búið að ná sér í alla orku Aust-
urlands, alla orku Norðurlands fyr-
ir utan Jökulsá á Fjöllum, hún er
hluti af þjóðgarði sem er styrktur
af Alcoa.
Ef þetta væri borðspil og ég væri
Alcoa myndi ég telja mig hafa unn-
ið leikinn. Búið að ná sér í alla
helstu fossa Austurlands og Aldeyj-
arfoss fyrir norðan og spara sér þá
samtals 30-50 milljarða árlega í
orkuverði miðað við orkuverð í
Evrópu og Ameríku. Síðan á að af-
henda Norðuráli nánast alla orku
sem er tiltæk sunnanlands. Þessi
fyrirtæki gætu síðan auðveldlega
runnið saman í eitt. Mér þykir
menn ansi brattir að leggja svo
mikið vald í hendur eins fyrirtækis.
Mér finnst óskiljanlegt hvernig við
Íslendingar getum verið lent í þess-
ari aðstöðu. Það er sammerkt með
öllum nýlendum að þær þakka
herranum fyrir líf sitt en ekki öf-
ugt. Við erum búin að plata okkur
með orðagjálfri um að verið sé að
skapa störf. Eins og störf verði
ekki til nema með brjálæðislegum
lánum, fórnum og sársauka en ekki
með samskiptum og gagnvirkni
fólks. Jú, við notum auðlindir og
hráefni til að skapa störf en ekki
bara það. Alls ekki bara það.“
Óttavætt frelsi
En hvað er eiginlega athugavert
við álframleiðslu, er hún ekki bara
gagnleg?
„Við Íslendingar erum nú þegar
einn stærsti álframleiðandi í heimi.
Það má eflaust búa til eitthvað
gagnlegt úr því sem er brætt og
væri ágætt að sjá það gerast. Alls
staðar í þessum iðnaði er gott fólk
sem tekur eðlilega þessa umræðu
persónulega. Byltingin er vanda-
málið og eyðileggingin sem hraðinn
veldur. Það er mjög sérstakt að
horfa upp á þann hugsunarhátt að
það sem er orðið stórt verði að tvö-
falda og síðan verði að tvöfalda það
aftur. Stundum er eins og dávaldur
hafi náð tökum á okkur. Vegna
þess að þó að ,,allt hitt“ sé 99 pró-
sent af hagkerfinu þá sjáum við það
ekki. Álframleiðsla er 3 prósent af
málmframleiðslu heimsins sem er
síðan 1 prósent af heimsframleiðsl-
unni. Svo horfa menn á þessi 99
prósent sem heimurinn hefur upp á
að bjóða eins og það sé auðn þar
sem ekkert standi til boða. Það má
benda á að heilbrigðiskerfi Vest-
urlanda slaga upp í 10 prósent af
heimsframleiðslunni.
Fólk hefur aðgang að öllum upp-
lýsingum heimsins, getur haft sam-
skipti við allan heiminn en horfir í
tómið og spyr: Hvað á að gera í
staðinn?
Stundum er eins og okkar ágætu
miðaldra karlmenn hafi gefist upp
og hafi enga framtíðarsýn. Þeir
eiga ekki leiðtoga sem hefur opnað
fyrir þeim heiminn. Það er búið að
njörva hugsunina í einhverskonar
kúgunarástand. Þeir skrifa um
nauðsyn stórframkvæmda og segja
að þær séu forsenda byggðar, at-
vinnulífs og hagvaxtar. Svo spyrja
þeir: Hvað annað á að gera? Menn
líta svo á svarið „eitthvað annað“
sem níðyrði. Það er búið að ótta-
væða frelsið. Frelsið gengur út á að
það sé ekki hægt að reikna út eitt
stórt svar fyrir atvinnulífið, að hver
einstaklingur sé sérfróður um eigin
hæfileika og þannig farnist sam-
félaginu best. En núna snúa menn
frelsinu við og spyrja: Ef þú hefur
ekki svar er ekkert að marka þig.
Miðað við þessa hugsun, þá ætti að
vera hægt að reikna út nákvæm-
lega hvað Ísland ber margar mann-
eskjur. Verksmiðja hér og 1000
störf. Verksmiðja þar og 1000 störf.
Kannski væri hægt að reikna þann-
ig út að landið geti borið 200.000
manns og þá verði hinir að fara.
Gott og vel, þá skal ég fara úr landi
og rýma til. En yrðu fleiri störf á
Íslandi eftir fyrir hina – ef 100.000
manns færu frá Íslandi? Nei, það
væri það ekki.
Þetta er einskonar hugsanavilla
um það hvernig atvinnulíf og störf
verða til. Við eigum ekki að líta á
möguleika mannsins til að fá starf
sem undantekningu frekar en
reglu. Það er heldur ekki hægt að
telja atvinnulausa og búa til plan út
frá því – eins og landið sé kjúk-
lingabú sem megi redda með einni
heildarlausn. Oft er lækningin verri
en sjúkdómurinn. Stórfram-
kvæmdir árið 2002 styrktu krónuna
um 10-20 prósent og eyðilögðu
fleiri langtímastörf í útflutnings-
greinum en framkvæmdin skapaði.
Síðan komu bankarnir og helltu ol-
íu á eldinn en hið sama gildir um
þá – þeir drógu að sér og yfirborg-
uðu hæfileika sem hefðu leitað ann-
að.“
Búum við stríðsástand
Hvernig á þjóðin að komast út úr
kreppunni?
„Ef einhver segist vera með auð-
velda og skiljanlega lausn er hann
annaðhvort ofurmenni eða blekk-
ingameistari. Það er engin ein
lausn úr kreppunni að mínu viti.
En ef við horfum á hvað var á Ís-
landi fyrir 80 árum og hvað sú kyn-
slóð byggði frá grunni – nánast allt
sem við sjáum í kringum okkur, þá
er fáránlegt ef við getum ekki einu
sinni haldið í horfinu. Við búum við
eins konar stríðsástand. Á slíkum
tímum er fólk kallað í herinn. Rík-
isstjórnin fer ekki sjálf út á vígvöll-
inn heldur eru þúsundir manna
sendar af stað. Í hruninu var stór
hópur fólks tilbúinn til að láta kalla
sig í herinn en það var enginn far-
vegur. Ég veit að allir PR-menn
landsins voru í öngum sínum og
reyttu hár sitt yfir klúðrinu gagn-
vart almenningsáliti heimsins – en
við höfðum engar varnir – ég veit
að margir vildu mynda neyð-
arteymi og vinna jafnvel frítt strax
á fyrstu dögum hrunsins – sinna
smá herskyldu.
Við höfum heldur ekki séð félag
fótgönguliða í útrásinni stíga fram
og segja okkur hvaða reglum þurfi
að breyta svo bankahrunið end-
urtaki sig ekki. Margir þeirra sem
unnu innan kerfisins og vita hvað
fór úrskeiðis eru enn að verja
gamla kerfið. Ef þeir sem komu ná-
lægt útrásinni vilja standa í lapp-
irnar og lifa með reisn í framtíðinni
þá hafa þeir tækifæri til þess með
því að gera heiðarlega upp við for-
tíðina. Heimspressan hefur áhuga á
Íslandi og nóbelsverðlaunahafar
blogga um okkur. Við ættum alveg
að geta haft áhrif á hvernig al-
Andri Snær Magnason rithöfundur
Eins og dávald-
ur hafi náð
tökum á okkur
» Stundum er eins og okkar ágætu miðaldrakarlmenn hafi gefist upp og hafi enga framtíð-
arsýn. Þeir eiga ekki leiðtoga sem hefur opnað fyr-
ir þeim heiminn. Það er búið að njörva hugsunina í
einhverskonar kúgunarástand. Þeir skrifa um
nauðsyn stórframkvæmda og segja að þær séu for-
senda byggðar, atvinnulífs og hagvaxtar. Svo
spyrja þeir: Hvað annað á að gera? Menn líta svo á
svarið „eitthvað annað“ sem níðyrði.