Morgunblaðið - 04.06.2009, Blaðsíða 21

Hvað er framundan
í samskiptum við Rússland?
ÁRIÐ 2009 markar
tvo áratugi frá falli
Berlínarmúrsins en
hann var eitt helsta og
áþreifanlegasta tákn
kalda stríðsins. Fall
múrsins var upphafið
að endalokum kalda
stríðsins sem og Sov-
étríkjanna sem lifðu að
vísu áfram í tvö ár áður
en þau leystust end-
anlega upp. Kjölfestan í sovéska
heimsveldinu var Rússland og því
var alla tíð stjórnað frá Moskvu. Það
var sjálfgefið að Rússland yrði arf-
taki Sovéríkjanna og það var greini-
lega skilningur rússnesku þjóð-
arinnar.
Fyrir þorra fólks í Rússlandi var
hrun Sovétríkjanna mikil niðurlæg-
ing. Á örskömmum tíma hrundi sú
veröld sem það hafði búið við um
áratuga skeið, heimsveldið, hug-
myndafræðin, efnahagskerfið, allt í
senn. Atvinnuöryggi heyrði sögunni
til, eftirlaun urðu verðbólgu og
gengisfellingum að bráð, mennta- og
heilbrigðiskerfi urðu fjárvana sem
aldrei fyrr, lífið gjörbreyttist í einni
svipan. Fátækt og örbirgð settu svip
sinn á þjóðfélagið í miklu meira mæli
en áður. Þjóðlífið fór í gegnum slík
umbrot að allt þjóðfélagið var í raun-
inni skilgreint upp á nýtt. Allt var
undir og ekkert undanskilið.
Það frelsi til orðs og æðis sem
ríkti í Rússlandi áratuginn eftir fall
Sovétríkjanna birtist almenningi að
stórum hluta til í mikilli spillingu,
glæpum og róttækri einkavæðingu
ríkiseigna sem ófáir töldu vera
brunaútsölu á auðæfum þjóðarinnar.
Þessum tíma í Rússlandi er ekki
hægt að líkja saman við neitt það
sem samtíðin á Vesturlöndum þekk-
ir af eigin raun. Til þess voru um-
brotin of mikil. Ein afleiðing varð sú,
að í þjóðarsálinni gerði eftirsjá eftir
gamla heimsveldinu fljótlega vart
við sig. Togstreitan milli nýja og
gamla tímans hefur æ síðan sett svip
sinn á þjóðlífið. Stór hluti rússnesku
þjóðarinnar sér gjarnan Rússland
með gleraugum fortíðarinnar, sem
stórveldi sem nágrannarnir eigi að
taka tillit til og veröldin mark á.
Rússland reis smám saman úr
rústum ekki síst fyrir tilstilli mikilla
auðæfa í gasi og olíu. Verðlag á
heimsmarkaði fór stighækkandi þar
til fyrir ári síðan. Hverjum þeim sem
sækir Moskvu eða Pétursborg heim
verður ljóst hversu mikil breyting
hefur orðið á lífskjörum fólks á und-
anförnum áratug. Rússland á um
þessar mundir þriðja stærsta gjald-
eyrisvaraforða í heimi,
á eftir Kína og Japan,
þrátt fyrir heims-
kreppu.
Aukinni hagsæld og
velmegun hefur fylgt
aukið sjálfstraust sem
hefur verið augsýnilegt
í samskiptum Rúss-
lands við umheiminn.
Rússar gera nú orðið
bersýnilega tilkall til að
vera í forystuliðinu á
heimsvísu. Í þeim efn-
um er nauðsynlegt að
hafa í huga að Rússland er ekki Sov-
étríkin að stærð og styrk. Í land-
fræðilegum skilningi er landið það
langstærsta í veröldinni, margfalt
stærra en það landflæmi sem Evr-
ópusambandið nær yfir. Íbúar eru
þó einungis rúmar 140 milljónir á
móti 500 milljónum manna sem búa í
27 aðildarríkjum Evrópusambands-
ins. Verg landsframleiðsla Rúss-
lands er eitthvað álíka og Spánar
þar sem íbúatalan er um 40 millj-
ónir. Í efnahagslegu tilliti er Evr-
ópusambandið um 15 sinnum stærra
en Rússland. Hernaðarútgjöld sam-
bandsins eru tífalt meiri en Rúss-
lands.
Á tveimur sviðum er styrkleiki og
ríkidæmi Rússlands augljós. Annars
vegar er sú staðreynd að landið býr
yfir miklu magni kjarnavopna. Sam-
anlagt hafa Rússland og Bandaríkin
yfir að ráða 95% allra kjarnavopna á
jarðkringlunni. Menn geta spurt
hversu miklu það skiptir í veröld þar
sem litlar sem engar líkur eru á
notkun þeirra? Einfaldasta svarið er
að líti menn til þess hversu mikið
kappsmál það er mörgum ríkjum að
eignast kjarnavopn sé næsta aug-
ljóst að vægi þeirra er mikið í sam-
skiptum ríkja.
Hinsvegar er hið mikla ríkidæmi
Rússlands í gasi og olíu. Rússland
býr yfir einhverjum stærsta gas-
forða í heimi og sér Evrópusam-
bandsríkjunum fyrir 42% af því gasi
sem þau nota. Orkumál eru fyrir
löngu orðin eitthvert veigamesta
málefnið í samskiptum Evrópusam-
bandsins og Rússlands. Það dylst
engum að Evrópusambandið vill
geta dreift kaupum á orkunni til
fleiri aðila og ríkja. Mikill frétta-
flutningur í evrópskum fjölmiðlum
um gas-og olíuleiðslur frá Rússlandi,
Suður-Kákasus og Mið-Asíu til Evr-
ópu í gegnum lönd eins og Úkraínu,
Georgíu, Tyrkland sem og Svarta-
hafið og Eystrasaltið, endurspeglar
mikilvægi flutnings á olíu og gasi
fyrir þjóðir Evrópu. Samkeppnin er
hörð og snertir stjórnmál og sam-
skipti ríkja með margvíslegum
hætti.
Á tíunda áratug síðustu aldar tók
utanríkisstefna Rússlands mið af
þeirri grundvallarhugmynd að ná
fullum sáttum við Vesturlönd, ekki
síst gegnum samstarf um sameig-
inleg hagsmunamál. Á undanförnum
árum hafa samskiptin kólnað og
hvert ágreiningsefnið á fætur öðru
skotið upp kollinum, eldflaugavarn-
ir, stækkun NATO, viðurkenning á
sjálfstæði Kosovo, stríð Rússlands
og Georgíu o.fl. Fyrir fáeinum mán-
uðum höfðu fjölmiðlar eftir Nicolas
Sarkozy Frakklandsforseta að sam-
skipti Evrópusambandsins og Rúss-
lands hefðu aldrei verið verri. Ný
stjórnvöld í Bandaríkjunum gera nú
tilraun til að „endurræsa“ sam-
skiptin.
Það verður æ ljósara að sum af
stærstu ágreiningefnunum við Evr-
ópusambandsríkin og yfir Atlants-
hafið lúta að afstöðu Rússa til þeirra
nágrannaríkja sem áður voru innan
vébanda Sovétríkjanna. Allt frá falli
Sovétríkjanna hafa Rússar lýst yfir
að þeir hafi „sérlegra hagsmuna“ að
gæta í sínu næsta nágrenni. Sú af-
staða var ítrekuð af Medvedev Rúss-
landsforseta í tengslum við stríð
Rússlands og Georgíu í ágústmánuði
2008. Í þessu ljósi má m.a. sjá harða
andstöðu Rússa við hugsanlega aðild
Úkraínu og Georgíu að NATO. Og
nýverið birtist þessi afstaða í gagn-
rýni Rússa á samstarfssamning
Evrópusambandsins við sex ríki í
austurhluta Evrópu sem öll til-
heyrðu áður Sovétríkjunum en þau
eru: Armenía, Aserbajdjan, Hvíta-
Rússland, Georgía, Moldóva og
Úkraína. Þó er ekki um mikið meira
að ræða en ramma um nánari sam-
vinnu þessara ríkja við Evrópusam-
bandið. Sú skoðun er nokkuð út-
breidd að viðbrögð Rússa helgist af
því að þeir óttist að áhrif þeirra fari
dvínandi í löndum sem áður til-
heyrðu Sovétríkjunum
Allflest þeirra ríkja sem áður til-
heyrðu Sovéríkjunum hafa átt ágæt
samskipti við vestræn ríki frá lokum
kalda stríðsins. Sum hafa bundist
nánari böndum en önnur og næsta
ljóst að Georgía og Úkraína skera
sig úr hvað það varðar. Bæði hafa
ríkin sýnt vilja í verki til að styrkja
tengslin við vestrið. Á það ekki síst
við um Georgíu sem segja má að bú-
ið hafi verið að bjóða inn í fordyrið á
vestrænu samfélagi þegar kom til
stríðsátaka við Rússa á síðasta ári.
Í krafti stærðar sinnar og styrks
hefur Rússland mikla yfirburði í
sínu næsta nágrenni, ekki síst í Kák-
asus og Mið-Asíu. Þrátt fyrir það má
velta upp þeirri spurningu hvort
Rússar séu ekki að seilast of langt.
Eiga þeir kost á að halda í fortíðina
hvað varðar áhrifasvæði í sínu næsta
umhverfi? Munu vestræn ríki sætta
sig við slík rússnesk áhrifasvæði?
Þegar hér er komið sögu eru engin
einhlít svör við spurningunni en rétt
að hafa í huga þá vel þekktu stað-
reynd að meðal aðildarríkja Evrópu-
sambandsins og NATO eru mjög
skiptar skoðanir um afstöðuna til
Rússlands. Heildarstyrkur aðild-
arríkjanna skiptir ekki sköpum ef
samstaðan um stefnuna er ekki fyrir
hendi. Fyrir ýmsum er þetta lyk-
ilatriði og álitið Rússum í hag í sam-
skiptum við umheiminn.
Í þessu samhengi má einnig
spyrja hvort hugmyndir um áhrifa-
svæði sem taka mið af landafræði
eigi ekki meira skylt við 19. öld í
Evrópu heldur en 21. öldina? Er
ekki tímabært fyrir Rússa að horf-
ast í augu við nútímann og sleppa
hendi af gamla tímanum?
Winston Churchill sagði í útvarps-
ávarpi rétt eftir að seinni heimstyrj-
öldin hófst á haustmánuðum 1939;
„Ég get ekki sagt fyrir um hvað
Rússland kann að taka til bragðs.
Landið er mér ráðgáta, hulin leynd-
arhjúp, lengst inni í völundarhúsi.
En kannski er til lausn. Sú lausn er
fólgin í þjóðarhagsmunum Rúss-
lands“. Þessa skemmtilegu setningu
Churchills þekkja flestir sem eitt-
hvað þekkja til Rússlands og þykir
hún vel til fundin. Spurningin í fram-
haldinu er hinsvegar sú hvernig
stjórnmálaforystan í Rússlandi skil-
greinir þjóðarhagsmuni landsins og
þar erum við komin að hugmynda-
fræðinni um áhrifasvæði sem í
grundvallaratriðum er andstæð hug-
myndum Evrópuríkja um milliríkja-
samskipti. Spurningin um áhrifa-
svæði mun áreiðanlega skipta miklu
í því sem framundan er í samkiptum
við Rússland. Tveimur áratugum
eftir fall Berlínarmúrsins erum við
komin á slóðir sem minna kannski
fullmikið á gamla tíma.
Eftir Gunnar
Gunnarsson » Í krafti stærðar sinn-
ar og styrks hefur
Rússland mikla yf-
irburði í sínu næsta ná-
grenni, ekki síst í Kák-
asus og Mið-Asíu. Þrátt
fyrir það má velta upp
þeirri spurningu hvort
Rússar séu ekki að seil-
ast of langt.Gunnar Gunnarsson
Höfundur er sendiherra í utanrík-
isþjónustunni. Hann var sendiherra
Íslands í Moskvu 1994-1998 og fasta-
fulltrúi Íslands hjá NATO 2002-2008.
21
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. JÚNÍ 2009
Horft á hetjurnar Ungum fótboltamönnum úr Breiðabliki gafst í gær fágætt tækifæri til að fylgjast með íslenska landsliðinu í knattspyrnu á æfingu á Kópavogsvelli. Kannski létu piltarnir ungu
sig dreyma stóra drauma um að feta í fótspor landsliðsmanna á vegi atvinnumennskunnar úti í heimi. Áhugi og einbeiting hinna ungu leynir sér ekki og eflaust hvetja þeir sína menn í huganum.
Ómar
Hallur Magnússon | 3. júní
Seðlabankinn og AGS
Það var einnig hjákátlegt
að heyra aðra pólitíska
möntru sendinefndar eft-
ir sendinefnd sem var:
einkavæða Íbúðalánasjóð
- einkavæða Íbúðalána-
sjóðs - einkareknir bankar
með íbúðalánin - einkareknir bankar
með íbúðalánin!
Það væri áhugavert að sjá hvernig
ástandið væri ef við hefðum látið eftir
þeirri vanhugsuðu pólitísku möntru Al-
þjóðagjaldeyrissjóðsins.
Það verður einnig áhugavert að sjá
hvort Seðlabanki Íslands er Seðlabanki
Íslands - eða Seðlabanki Alþjóðagjald-
eyrissjóðsins sem lætur dáleiðast af
hættulegri pólitískri möntru pótintát-
anna í Alþjóðagjaldeyrissjóðnum.
Það skýrist á morgun.
Meira: hallurmagg.blog.is
Baldur Kristjánsson | 3. júní
Kaupmanninn á horninu!
Við erum eins og idjótar
að vaða um mörg hundr-
uð fermetra búðir einu
sinni til tvisvar í viku,
keyra miklar vegalengdir,
bera allt heim. Gróðinn af
viðskiptum okkar rennur
ekki til samfélagsins, hann fer til örfárra
gróðapunga í skattaskjól eða lystisnekkj-
ur. Þetta var svona fyrir hrun og þetta
verður svona eftir hrun. Ég vil kaupmann
sem lifir og hrærist í því samfélagi sem
búðin hans er í, eyðir þar peningum sín-
um og blandar þar geði við fólk.
Meira: baldurkr.blog.is
BLOG.IS
Friðrik Þór Guðmundsson | 3.6. 2009
Forgangsröðun
við niðurskurð, takk
Í stefnuræðu Jóhönnu
Sigurðardóttur forsætis-
ráðherra á dögunum
kom fram að á næstu
þremur árum þyrfti að
brúa bil í ríkisfjármálum
upp á alls um 170 millj-
arða króna. Það er og verður rosalegt
verkefni og eingöngu til óvinsælda fall-
ið. Til marks um það eru viðbrögðin við
nýjum hækkunum ýmissa óbeinna
skatta (áfengi, tóbak, eldsneyti o.fl.)
upp á „bara“ 2,7 milljarða: Þetta var
bara fyrsta og kannski óhjákvæmi-
legasta skrefið.
Ríkisstjórnin þarf að fara að senda
þjóðinni ótvíræð skilaboð um forgangs-
röðina í ríkisfjármálum á næstu þremur
árum. Það dugar ekki endalaust að tala
bara um að velferðarkerfið verði varið.
Út frá því er gengið. Það dugar ekki
heldur að tala um hátekjuskatt, því
hann er fyrst og fremst táknrænn (og
réttlátur ef mörkin eru sæmilega há)
og skilar hlutfallslega litlu í ríkiskass-
ann.
Meira: lillo.blog.is