Morgunblaðið - 08.08.2009, Blaðsíða 25
25
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. ÁGÚST 2009
Á flugi Stangarstökk er heillandi íþrótt en það var þungt loft yfir keppendum í bikarkeppni FRÍ á Laugardalsvellinum í gær. Þessi keppandi var líka eitthvað þungur því ráin féll til jarðar.
Kristinn
HVERS vegna ætti
Evrópusambandið –
eða einstök aðildarríki
þess – að hafa af því
áhyggjur, þótt Ísland
– fámennt eyríki í
Norður-Atlantshafi, á
jaðri Evrópu – verði
fyrir efnahagshruni,
sem þjóðinni er ofviða
að ráða fram úr á eigin
spýtur? Eru ein-
hverjir hagsmunir í
húfi, sem réttlæti það, að Evrópu-
sambandið leggi á sig fyrirhöfn og
jafnvel kostnað – þótt hreinir smá-
aurar séu á mælikvarða sambands-
ins – til að hjálpa Íslendingum til að
komast út úr tímabundnum erf-
iðleikum?
Breytir það einhverju, að Ísland
hefur nú seint og um síðir lagt fram
aðildarumsókn, þótt ráðandi öfl hafi
hingað til talið hag þjóðarinnar
betur borgið utan sambandsins en
innan?
Eva Joly, þingmaður á Evrópu-
þinginu og ráðgjafi sérstaks sak-
sóknara vegna bankahrunsins á Ís-
landi, gerir þessar spurningar að
umræðuefni í athyglisverðri blaða-
grein, sem hún birtir í virtum blöð-
um í Frakklandi, Bretlandi og Nor-
egi – og í Morgunblaðinu. Vegna
frægðarferils sem sérstakur sak-
sóknari í stærsta fjársvikamáli
Frakklands á eftirstríðstímanum er
hlustað þegar Madame Joly kveður
sér hljóðs. Frumkvæði hennar að því
að reifa þessar spurningar við
áhrifamenn og almenning í þessum
löndum er þakkarvert.
Joly tekur það skýrt fram, að hún
sé ekki talsmaður íslensku ríkis-
stjórnarinnar. Hvatinn að skrifum
hennar er einlæg samúð með fá-
mennri þjóð, sem ratað hefur í
ógöngur. Með grein sinni er Joly að
biðja íslensku þjóðinni griða. Hún er
ákall til alþjóðasamfélagsins í okkar
heimshluta um að rétta hjálparhönd
þjóð, sem er saklaust fórnarlamb í
þeim skilningi, að almenningur
stofnaði aldrei til þeirra skulda, sem
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn og Evr-
ópusambandið krefja hana nú um að
borga, eða sæta hörð-
um viðurlögum ella.
Hverjum í hag?
Eru einhverjir hags-
munir í húfi, sem rétt-
lætt gætu slíkan björg-
unarleiðangur? Á
tímum kalda stríðsins
var Ísland hern-
aðarlega mikilvægt
fyrir Bandaríkin og
NATO og þar með Atl-
antshafstengslin milli
Evrópu og Norður-
Ameríku. Margt bend-
ir til, að Ísland muni endurheimta þá
stöðu í náinni framtíð. Bráðnun
heimskautaíssins vegna hlýnunar
jarðar gerir gríðarlegar auðlindir
þessa svæðis aðgengilegar. Þegar
siglingaleiðin meðfram ströndum
Rússlands og Síberíu verður greið-
fær allan ársins hring opnast flutn-
ingaleið milli hinna rísandi efna-
hagsstórvelda Asíu og Evrópu, sem
mun, ef að líkum lætur, valda
byltingarkenndum breytingum á
heimsvísu.
„Engum dylst aukinn áhugi Rússa
á svæðinu,“ segir Madame Joly.
Hafa þessar framtíðarhorfur farið
framhjá Evrópusambandinu? Er
Evrópusambandið svo upptekið af
innri vandamálum, að aðsteðjandi
breytingar, sem geta skipt sköpum
fyrir framtíðarhorfur þess, séu utan
sjónarsviðs leiðtoga Evrópu? Þrátt
fyrir fámennið er Ísland auðugt að
náttúruauðlindum: Auðug fiskimið,
hrein og endurnýjanleg orka í iðrum
jarðar, ógrynni vatns og umtals-
verðar olíulindir, ef marka má niður-
stöður nýjustu rannsókna. Ekki fer
milli mála, að Rússar, og ekki síður
Kínverjar, fylgjast grannt með
þróun mála á norðurslóðum. Hvað
með Evrópusambandið?
Allir vita, að heimsbyggðin hefur
um skeið rambað á barmi þess að
verða fórnarlamb nýrrar heims-
kreppu, sem um margt gæti minnt á
efnahagshrunið í aðdraganda seinni
heimsstyrjaldarinnar. Hitt vita
færri, að Íslendingar hafa orðið
harðar úti í kreppunni en flestar aðr-
ar þjóðir. Þeir hafa orðið fyrir þre-
földu áfalli: Allt fjármálakerfi þjóð-
arinnar, eins og það lagði sig,
hrundi; gengi gjaldmiðilsins hefur
fallið allt að 100% og þar með tvö-
faldað höfuðstól erlendra skulda.
Loks hafa íslenskir skattgreiðendur
orðið að taka á sig innistæðutrygg-
ingu til sparifjáreigenda hjá útibú-
um íslenskra banka erlendis, eink-
um í Bretlandi og Hollandi, sem
nemur brúttó um fjórum milljörðum
evra.
Afleiðingin er sú, að Íslendingar
munu á næstu árum þurfa að skera
útgjöld til heilbrigðis- og mennta-
mála inn að beini og snarhækka
skatta til að eiga fyrir vöxtum og af-
borgunum skulda. Tvöföldun á höf-
uðstól erlendra skulda vegna geng-
isfalls krónunnar veldur því, að flest
fyrirtæki eru nú þegar tæknilega
gjaldþrota og um fimmtungur heim-
ila mun fyrirsjáanlega tapa íbúðar-
húsnæði sínu. Á Íslandi ríkir efna-
hagslegt neyðarástand. Joly nefnir í
grein sinni, að innistæðutryggingin
til erlendra sparifjáreigenda ein og
sér sé „sambærileg við það að Bret-
ar tækju á sig 700 milljarða sterl-
ingspunda skuld eða að Bandaríkja-
menn tækju á sig 5.600 milljarða
dollara skuld“: Mér er sem ég sjái
stjórnvöld í þessum löndum komast
upp með að krefja kjósendur sína
um að greiða þvílíkar upphæðir af
skuldum annarra, til erlendra ríkis-
borgara, sem almenningur í þessum
löndum hafði aldrei stofnað til.
Heimsmet
Það gæti vafist fyrir utanaðkom-
andi að skilja stærðargráðu þeirra
skulda, sem hrun hinna einkavæddu
íslensku banka skildi eftir sig í hlut-
falli við smæð hagkerfisins. Það er
ótrúlegt en satt, að á lista Moody’s
yfir 11 stærstu gjaldþrot sögunnar
er að finna alla íslensku bankana,
þrjá að tölu. Öll hin fjármálafyrir-
tækin eru bandarísk. Ekkert gjald-
þrot í Evrópu nær inn á þennan
lista. Stærsti íslenski bankinn,
Kaupþing, skilur eftir sig fjórða
stærsta gjaldþrot fjármálasögunnar.
Þetta hlýtur að vera heimsmet, í
ljósi þess, að bandarískt þjóðfélag er
rúmlega þúsund sinnum stærra en
Ísland.
Stærsta spurningin, sem Íslend-
ingar standa frammi fyrir nú, er
þessi: Ræður Ísland við að borga all-
ar þessar skuldir? Eða verður
greiðslubyrðin svo íþyngjandi á
næstu árum, að ekkert verði af-
gangs, umfram afborganir skulda, til
fjárfestingar og nýsköpunar. Mun
þjóðin sligast undan skuldabyrðinni?
Það mundi þýða, að þjóð sem var
flokkuð meðal tíu efnuðustu þjóða
heims fyrir tæpu ári mundi hrapa
niður á fátæktarstig og staðna þar.
Þannig fór fyrir Argentínu á sínum
tíma. Þetta er staða fjölmargra þró-
unarríkja. Ef allt fer á versta veg
gætu þetta orðið örlög Íslands.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn metur
heildarskuldir þjóðarbúsins, ríkis og
sveitarfélaga, fyrirtækja og fjöl-
skyldna vera að nálgast 240% af
þjóðarframleiðslu. Það er við ystu
hættumörk þess sem sjóðurinn skil-
greinir sem óbærilega skuldabyrði.
Þá er skammt í greiðsluþrot. Fyrir
ári var ríkissjóður Íslands svo til
skuldlaus. Íslensk stjórnvöld stað-
hæfa, miðað við gefnar forsendur
um vöxt þjóðarframleiðslu og út-
flutningstekna, að íslenska ríkið geti
staðið við skuldbindingar sínar. Allt
er það mikilli óvissu undirorpið, eins
og Hagfræðistofnun Háskólans
tíundar í sinni skýrslu. Spár af þessu
tagi, fimmtán ár fram í tímann, eru
ævinlega óvissu undirorpnar, þótt
ekki komi til heimskreppa, sem get-
ur kollvarpað öllum slíkum spám
fyrirvaralítið. Annar stór óvissuþátt-
ur er eignasafn hinna föllnu banka.
Daglega berast nýjar upplýsingar
um veðlaus og þ.a.l. vonlaus útlán,
sem dregur úr trú manna á að mats-
verð þessara eigna skili sér til þrota-
búsins, þegar til kastanna kemur.
Stærsti óvissuþátturinn lýtur þó
að fólkinu í landinu, sem hefur verið
dæmt til þess að borga þessar skuld-
ir. Hversu margir munu mótmæla
því í verki og greiða atkvæði með
fótunum gegn átthagafjötrum og
skattaánauð? Stór hluti yngri kyn-
slóða Íslendinga hefur menntast er-
lendis og á því tiltölulega greiðan að-
gang að vellaunuðum störfum með
öðrum þjóðum. Landflóttinn er þeg-
ar hafinn. Ef ekkert gerist, sem
breytir framtíðarhorfum verulega
frá því sem nú er, er hætt við, að fátt
verði til þess að stöðva flóttann. Þá
er hætt við, að of fáir verði eftir til
þess að borga skuldirnar, bera byrð-
ar fortíðarinnar. Það er tæplega
nokkrum í hag – og allra síst erlend-
um lánardrottnum.
Framtíðarhorfur
Sumir telja framtíðarhorfur af
þessu tagi málaðar of dökkum litum.
Þeir benda á, að gengisfall krón-
unnar styrki samkeppnisstöðu sjáv-
arvöru- og álútflutnings á erlendum
mörkuðum. Þess vegna ættu Íslend-
ingar að verða fyrri til að ná sér á
strik en t.d. frændur vorir Írar, eða
t.d. Lettar, svo að tekin séu dæmi af
smáþjóðum innan Evrópusam-
bandsins. Þessar smáþjóðir geta
ekki fellt gengi gjaldmiðils síns til
þess að styrkja samkeppnisstöðu út-
flutnings til skamms tíma.
Þeir sem þessu halda fram gleyma
því hins vegar, að 100% gengisfell-
ing hefur tvöfaldað skuldabyrði
fyrirtækja. Skuldir sjávarútvegs-
fyrirtækja á Íslandi nema t.d. þre-
földum árstekjum þeirra. Hvar eiga
þessi fyrirtæki að fá fjármagn til að
endurfjármagna skuldasafnið? Ís-
lenska ríkið er komið niður á „junk-
bond status“. Íslensk fyrirtæki njóta
hvergi lánstrausts. Ofurhátt vaxta-
stig er um það bil að soga til sín það
litla sem eftir var af eigin fé fyrir-
tækja.
Það er því alvarleg hætta á, að
ekkert fé verði aflögu til fjárfest-
ingar og nýsköpunar á næstu árum.
Þá munu fyrirtæki halda áfram að
sigla í þrot, atvinnustigið lækkar og
hagkerfið endar í stöðnun. Ástandið
er að mínu mati svo grafalvarlegt, að
Íslendingar ráða ekki lengur við það
einir á báti. Ísland þarf á hjálp að
halda. En til þess að hún berist
verða forystumenn þjóðarinnar að
horfast í augu við raunveruleikann
og leita aðstoðar að eigin frum-
kvæði. Þetta er kjarninn í þeim boð-
skap, sem ráðgjafi sérstaks sak-
sóknara vegna bankahrunsins, Eva
Joly, beindi með grein sinni að for-
ystumönnum Evrópusambandsins.
Ég er henni sammála.
Sjá nánari umfjöllun: jbh.is
Eftir Jón Baldvin
Hannibalsson » Ísland þarf á hjálp að
halda, forystumenn
þjóðarinnar verða að
horfast í augu við raun-
veruleikann og leita að-
stoðar að eigin frum-
kvæði.
Jón Baldvin
Hannibalsson
Höfundur var utanríkisráðherra
í ríkisstjórn Íslands 1988-95 og leiddi,
fyrir Íslands hönd, samningana við
Evrópusambandið um evrópska efna-
hagssvæðið 1989-93.
Áfallahjálp