Morgunblaðið - 03.11.2009, Blaðsíða 14

14 Daglegt líf
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. NÓVEMBER 2009
Eftir Helga Bjarnason
helgi@mbl.is
E
kki veit ég hvað er list.
Ef sá sem hleður torf-
vegg segist vera lista-
maður – þá er það
list,“ segir Helgi Sig-
urðsson torfhleðslumeistari hjá
Fornverki ehf. á Sauðárkróki. Hann
er spurður að því hvort torfhleðsla sé
list eða iðn.
„Hleðslan lýtur ekki föstum
reglum og sá sem hleður verður að
geta brugðist við mismunandi að-
stæðum, þarf að geta breytt og
prjónað við til að stranda ekki. Það
felst því ákveðin sköpun í þessu. En
fyrir mér er þetta eins og hver önnur
atvinna,“ segir Helgi.
„Þetta er skemmtilegt starf og
fjölbreytt. Verkefnin eru um allt
land og mér hefur fundist það mest
spennandi að kynnast landinu,“ seg-
ir Helgi. Hann hefur hlaðið hús úr
torfi og grjóti í rúma tvo áratugi og
vinnur mikið að viðhaldi mannvirkja
í húsasafni Þjóðminjasafnsins.
Helgi er frá Stóru-Ökrum í
Blönduhlíð. Þar eru leifar torfbæjar
Skúla Magnússonar, síðar landfóg-
eta. Helgi kynntist torfhleðslu þegar
hann aðstoðaði Jóhannes Arason við
að hlaða upp bæinn, þá átján ára
gamall. Hann hefur verið í þessum
störfum meira og minna síðan. „Ég
lærði þetta fyrst hjá Jóhannesi og
grjóthleðslu hjá Sveini Einarssyni
og var síðan í sambandi við fleiri
hleðslumenn. Þetta lærist smátt og
smátt og það tók mig um fimmtán ár
að læra að hlaða þannig að ég treysti
mér til að gera við hvaða hús sem er
án þess að klúðra því á nokkurn
hátt,“ segir Helgi.
Breytir sem minnstu
Helgi hefur unnið mikið að við-
gerðum á torfhúsum sem Húsafrið-
unarnefnd annast fyrir húsasafn
Þjóðminjasafnsins. „Ég byrja á því
að athuga hvað er að og vinn út frá
því,“ segir Helgi. „Ég reyni að hlaða
veggina eins og þeir voru. Breyti
engu nema það sé algerlega nauð-
synlegt. Hleðslumaður verður að
gæta sín á því að gera ekki allt að
sínu. Það er auðvelt að rífa niður og
hlaða upp nýja og flotta veggi. Það á
ekki við í viðgerðum gamalla húsa,
hlutverk okkar er að halda þeim við
eins og þau voru,“ segir Helgi. Hann
getur þess að þótt torfið sé forgengi-
legt efni og í raun til að hlífa timb-
urverkinu sem endist í mörg hundr-
uð ár séu mörg dæmi um að vel
hlaðnir veggir endist lengi, 100 til
150 ár eða lengur. „Bændurnir í
Flatatungu segja mér til dæmis að
hlöðuveggur þar gæti verið um það
bil 200 ára gamall. Svo er ábyggilega
víðar þar sem maður hefur rekist á
harða veggi en þeir geta því miður
ekki sagt frá því sjálfir hversu aldr-
aðir þeir eru.“
Vatnið er versti óvinur torfbæj-
anna. Þurrara er norðanlands en
sunnan og það er ástæða þess að
fleiri gömul torfhús standa eftir í
Skagafirði og Eyjafirði en sunnan-
lands. „Veggirnir ná að þorna vel og
það tekur þá töluverðan tíma að
blotna aftur í gegn,“ segir Helgi.
Hann vill helst ekki þurfa að gera við
sama vegginn nema einu sinni á æv-
inni en segir að komið hafi fyrir að
hann hafi þurft að hlaða tvisvar þar
sem vatn hafi komist að.
Í haust vann Helgi að viðgerðum á
baðstofunni í Laufási í Eyjafirði.
Stærsta einstaka viðhaldsverkið á
síðustu árum var þó viðgerð á
sautján húsum á Núpsstað í Fljóts-
hverfi fyrir Þjóðminjasafnið. Vann
hann að því verki með hléum í tvö og
hálft ár. „Núpsstaður er afar sér-
stakur staður sem mætti fá meiri at-
hygli. Þar er ekkert hús yngra en frá
1920 og bærinn er á þessum fallega
stað við Lómagnúp, og í alfaraleið.“
Hann hefur unnið mikið að viðgerð-
um fyrir Þjóðminjasafnið í tæp tutt-
ugu ár, ekki síst í Skagafirði og
Eyjafirði. Nefna má hina fögru Víði-
mýrarkirkju, ýmis hús í Glaumbæ,
Nýjabæ á Hólum og Saurbæ og Hóla
í Eyjafirði. Hann hefur einnig unnið
ýmis verk fyrir einkaaðila. Þar má
nefna 86 metra langan víkingaaldar-
skála á Lófóten í Noregi. „Það er
stöðugt verið að athuga eitthvað.
Margir hætta við þegar þeir átta sig
á kostnaðinum við vinnuna. Þetta
eru í sjálfu sér ekki dýr hús, miðað
við önnur, en vinnan er miklu meiri.“
Á eftir með viðhaldið
Það eru ekki margir sem hafa at-
vinnu af torfhleðslu. Það hvílir því á
herðum fárra einstaklinga að halda
þekkingunni við og skila henni til
komandi kynslóða. Helga finnst þó of
mikið gert úr því hvað fáir kunni til
verka. „Það hafa margir starfað hjá
mér í gegn um tíðina og gætu vel
klárað sig af viðgerðum án hjálpar og
hlaðið hvaða vegg sem er. Það eru
bara svo fá verkefni. Ég er með einn
mann með mér, stundum tvo, og pen-
ingarnir sem veitt er til viðhalds
húsanna duga ekki einu sinni til að
þetta litla fyrirtæki hafi verkefni allt
árið. Og fleiri eru í þessu.“
Í húsasafni Þjóðminjasafnsins eru
hús hlaðin úr torfi og grjóti á yfir
tuttugu stöðum á landinu, mörg hús á
mörgum staðanna. Þau þarfnast stöð-
ugs viðhalds. „Verkefnin eru næg,
það vantar ekki. Við erum í stöðugri
nauðvörn í þessum viðgerðum. Það
eru settir allt of litlir peningar í við-
hald húsanna og fjárveitingarnar
hafa minnkað að verðgildi á hverju
ári. Staðan er orðin sú að ég á erfitt
með að segja hvað eigi að gera næst,
þegar leitað er eftir áliti mínu. Það er
erfitt að taka eitt hús fram yfir annað
þegar eitthvað þarf að gera í öllum
húsunum. Það er ekki bara torfið sem
skemmist, það er forgengilegt, en
timbrið sem á að endast lengi liggur
undir skemmdum vegna fjársveltis,“
segir Helgi.
Hann telur að Íslendingar standi
frammi fyrir þeirri erfiðu ákvörðun
að fækka húsunum í húsasafni Þjóð-
minjasafnsins og leggja áherslu á að
gera almennilega við þau helstu. „Við
höfum ekki fjármagn til að halda öllu.
Það kostar tugi milljóna að gera upp
einn veglegan bæ og hundruð millj-
óna að gera upp þá stærstu. Það hef-
ur verið metið að 200 milljónir þurfi
til viðhalds þessara húsa á hverju ári
en við höfum 40 til 50 milljónir til
framkvæmda,“ segir Helgi.
„Það getur enginn unnið við þetta
í sjálfboðavinnu lengur, eins og þeir
gerðu bændurnir í gamla daga. Ég
hef það fyrir satt að Gunnlaugur í
Hátúni sem gerði við húsin í
Glaumbæ í tugi ára hafi lítið eða ekk-
ert tekið fyrir það.“
Fer ekki vel með mann
Hleðslan er líkamlega erfið vinna.
„Það er líklega sérviska mín og
þrjóska að hafa haldið mig við þetta
starf í öll þessi ár,“ segir Helgi þegar
hann er spurður að því hvað hafi
haldið honum við efnið í tvo áratugi.
„Svo er maður alltaf að búa eitthvað
til og fær mikið út úr því að skila af
sér góðu verki. Ég hef verið í þessum
viðgerðum af því að ég hef mikinn
áhuga á að húsunum sé haldið vel
við. En þetta fer ekki vel með mann,
það skal ég viðurkenna,“ segir Helgi
Sigurðsson.
Torfhleðsla er list ef hleðslumað-
urinn segist vera listamaður
 Helgi Sigurðsson torfhleðslumaður vinnur að viðhaldi mannvirkja í húsasafni
Þjóðminjasafnsins  „Við erum í stöðugri nauðvörn í þessum viðgerðum“  „Það
er líklega sérviska mín og þrjóska að hafa haldið mig við þetta starf í öll þessi ár“
Í HNOTSKURN
»Íslendingar byggðu hús sínúr torfi og grjóti frá land-
námi og fram á 20. öld. Það
helgaðist af því að landið er
skóglítið og ekki mikið til af
steini sem auðvelt er að höggva
til. Nóg er til af torfi og mold.
»Torf var notað til byggingaí fleiri löndum við Atlants-
haf en byggingatæknin hefur
ekki varðveist annars staðar.
»Torfið heitir ýmsum nöfn-um eftir því hvernig það er
tekið úr mýrinni og hvernig
það lítur út. Nöfnin eru mis-
munandi eftir landshlutum.
»Hnausar eða kekkir eins ogklömbruhnaus, hornhnaus,
kvíahnaus, Glaumbæjarhnaus
og snidda eru stungnir með
skóflu.
»Klambra er stungin eins ogþríhyrningur og eru hnaus-
arnir lagðir á víxl í veggina
þannig að þær mynda skám-
unstur.
»Snidda er fjórstungin eðasex- til sjöstungin og mis-
munandi að lögun eftir fyr-
irhugaðri notkun.
»Torfur og strengir eru ristmeð torfljá. Þau eru lögð
langsum og þversum á milli
laga til að binda saman
hleðslur úr hnausum.
Morgunblaðið/Helgi Bjarnason
Núpsstaður Helgi Sigurðsson vann við endurnýjun nærri tveggja tuga útihúsa á Núpsstað. Þar er merk bæjarheild
frá 18. og 19. öld. Núpsstaður er einstakur staður í alfaraleið og þar hefur fjöldi ferðafólks viðdvöl.
Stinga klömbru Helgi sker undir
hnaus hjá Eymundi Sigurðssyni.
Guðmundur Sigurðsson ber frá.
Snyrting Helgi Sigurðsson snyrtir klömbruhleðsluna í stafnvegg bæjarins á
Tyrfingsstöðum. Torfhleðsla er tímafrek og líkamlega erfið vinna.
HELGI Sigurðsson leiðbeinir um torfhleðslu á nám-
skeiðum sem Fornverkaskólinn í Skagafirði heldur.
Námskeiðin hafa verið haldin á Tyrfingsstöðum á Kjálka
þar sem viðfangsefnið er að byggja upp gamlan bæ.
„Það hefur lengi verið áhugi á að gera upp húsin á
Tyrfingsstöðum. Allir sem þangað hafa komið hafa áttað
sig á því hversu mikilvægt það væri. Þar eru enn öll úti-
húsin á túninu eins og verið hefur í hundruð ára og sér-
stakt að geta byggt upp heila jörð. Ég vil líkja þessu við
Núpsstað. Útihúsin vantar yfirleitt við söfnin, eins og í
Glaumbæ og Laufási,“ segir Helgi.
Byggðasafn Skagfirðinga, Háskólinn á Hólum og Fjöl-
brautaskólinn á Sauðárkróki standa að Fornverkaskól-
anum. Tyrfingsstaðir eru í eigu Kristínar Jóhannsdóttur
og segir Helgi að hún og Sigurður Marz Björnsson, sam-
býlismaður hennar, séu einstaklega jákvæð fyrir þessu
starfi.
Í sumar var unnið við að hlaða frambæinn og tókst að
ganga vel frá honum fyrir veturinn. Búið er að hlaða
fjárhús, hestarétt og fleiri mannvirki en talsvert er eftir.
„Það eru ýmsar aðrar hugmyndir í gangi en við þurfum
að ljúka uppbyggingunni þarna áður en farið verður að
huga að öðru. Við eigum ekki langt í land með það, það
þarf nokkur námskeið í viðbót.“
Helgi er nokkuð ánægður með útkomuna en getur
þess að hafa verði í huga að óvant fólk sé að störfum. Það
geti verið sárt að rífa niður það sem fólk hafi verið að
gera og byggja upp aftur en það þurfi stundum að gera.
Tilgangur Fornverkaskólans er að viðhalda þekkingu
á þessum fornu vinnubrögðum. „Ég hef aldrei haft
áhyggjur af því. Ef ég tapa atvinnu vegna þessarar
fræðslu þá er ég ekki nógu góður sjálfur,“ segir Helgi
Sigurðsson.
Þarf nokkur námskeið til að ljúka verkinu
Morgunblaðið/Helgi Bjarnason
Tyrfingsstaðir Nemendur Fornverkaskólans vinna að
uppbyggingu gömlu bæjarhúsanna á Tyrfingsstöðum.
Að mestu var lokið við frambæinn fyrir haustið.