Morgunblaðið - 03.11.2009, Blaðsíða 18

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 3. NÓVEMBER 2009
ÍSLENSKT sam-
félag stendur á margan
hátt á tímamótum.
Hrun fjármálakerfisins
hér á landi og ein
dýpsta kreppa í ís-
lensku efnahagslífi á
síðari tímum leiðir ekki
aðeins hugann að
þeirri óráðsíu sem
virðist hafa einkennt
rekstur bankanna og
margra fyrirtækja sem flugu hátt á
veikburða útrásarvængjum heldur
einnig að stjórnkerfinu í heild og
þeim gildum sem það er reist á.
Hrunið hefur enda leitt til mjög mik-
illar samfélagsumræðu um lýðræði
og ríkisvald þar sem hlutverk Al-
þingis og tengsl þess við fram-
kvæmdavaldið hefur oft borið á
góma.
Lýðræðislegur grundvöllur
stjórnsýslunnar
Hér á landi liggur uppspretta op-
inbers valds hjá þjóðinni. Hún velur
sér fulltrúa til setu á Alþingi, ekki
aðeins til að ákveða hvaða lög eigi að
gilda í landinu og hvernig fjár-
munum ríkisins skuli ráðstafað,
heldur ræður afstaða þingmanna
einnig skipun ríkisstjórnarinnar.
Ráðherrar, æðstu handhafar fram-
kvæmdavalds, verða að hafa traust
meirihluta þingmanna og bera
ábyrgð á embættisathöfnum sínum
gagnvart Alþingi og á þennan hátt
fær starfsemi framkvæmdavaldsins
lýðræðislegan grundvöll til að starfa
á. Þetta eru allt atriði sem ég tel að
standa beri vörð um í okkar stjórn-
skipun.
Ákveðnar skyldur fylgja aftur á
móti þessari stöðu Alþingis. Það er
hlutverk þess að fylgjast með því að
starfsemi ríkisstjórnar og stjórn-
sýslunnar í heild samrýmist þeim
áherslum sem þingið vill að stjórn-
völd hafi að leiðarljósi. Á hinn bóg-
inn verður ekki fram hjá því litið að
mikil áhersla á myndun meirihluta-
stjórna hér á landi og flokkshollusta
þingmanna getur hamlað því að
þingið haldi uppi virku eftirliti með
ríkisstjórninni. Því er mikilvægt að
Alþingi sé vakandi og hugi stöðugt
að því hvernig rækja megi þetta lýð-
ræðislega hlutverk sitt.
Reglur um þingeftirlit –
ábendingar um úrbætur
Til að varpa skýrara ljósi á eft-
irlitshlutverk þingsins ákvað forsæt-
isnefnd á síðasta ári að frumkvæði
forvera míns, Sturlu Böðvarssonar,
að fela vinnuhópi undir forystu
Bryndísar Hlöðversdóttur, aðstoð-
arrektors og forseta lagadeildar Há-
skólans á Bifröst, að fara yfir laga-
reglur sem fjalla um þingeftirlit,
bera þær saman við reglur í ná-
grannaríkjunum og koma með
ábendingar um úrbætur. Umboð
vinnuhópsins var víðtækt og átti
hann að skila forsætisnefnd skýrslu
að ári liðnu. Þessi
skýrsla liggur núna
fyrir og hafa nið-
urstöður vinnuhópsins
verið kynntar fyrir for-
sætisnefnd. Skýrslan
er jafnframt birt á vef
Alþingis og þannig að-
gengileg almenningi.
Í skýrslunni er bent
á fjölmörg atriði sem
hægt er að bæta og
ýmsar hugmyndir reif-
aðar. Sum atriðin fela í
sér tæknilegar lagfær-
ingar en önnur miða að róttækari
endurskipulagningu á starfsemi
þingsins. Athygli vekur t.d. hversu
ófullkomnar reglur um upplýsinga-
og sannleiksskyldu ráðherra eru hér
á landi í samanburði við nágranna-
ríkin. Úr því verður að bæta enda af-
ar mikilvægt að tryggt sé að ávallt
séu lagðar réttar og nægilega grein-
argóðar upplýsingar fyrir Alþingi til
að það geti gegnt lýðræðislegu hlut-
verki sínu.
Þá er vert að vekja athygli á
þremur atriðum sem koma fram í
skýrslunni sem eiga að geta leitt til
virkara eftirlits af hálfu þingsins
þrátt fyrir ríka hefð fyrir meiri-
hlutastjórnum og flokkshollustu
þingmanna.
Skýrari línur
Í fyrsta lagi kemur fram í skýrsl-
unni að hér vantar skýrari verkferla
fyrir athugun mála þar sem upp
koma álitamál um ákvarðanir ráð-
herra og vinnubrögð í stjórnsýsl-
unni. Samkvæmt núgildandi reglum
er óskýrt hver á að hafa frumkvæði í
málum af þessu tagi og hvernig þau
eru meðhöndluð innan þingsins. Af
þessum sökum á þingið erfitt með að
komast að sameiginlegri niðurstöðu
í slíkum málum sem er í raun óvið-
unandi fyrir alla aðila. Annars staðar
á Norðurlöndum og víðar í Evrópu
hefur meiri rækt verið lögð við þessi
atriði og ljósara hvernig þingin
standa að athugun á störfum ráð-
herra og stjórnsýslunnar. Mikilvægt
er að skoða reynslu þeirra á þessu
sviði.
Auka þarf rétt minnihlutans
Í öðru lagi er í skýrslunni bent á
að auka megi möguleika stjórn-
arandstöðunnar til að hefja athugun
mála og kalla eftir upplýsingum sér-
staklega innan þingnefnda, enda
fellur það almennt í hlut stjórn-
arandstöðunnar að halda uppi virku
eftirliti og veita ríkisstjórninni að-
hald. Aukin réttindi minnihlutans
hljóta að vera sérstaklega mikilvæg
hér á landi þar sem hefðin kennir
okkur að leiðtogar stjórnmálaflokk-
anna leggja allt í sölurnar til að
mynda sem öflugasta meiri-
hlutastjórn. Þá hafa reglur víða í ná-
grannaríkjunum verið tekin til end-
urskoðunar með það að markmiði að
tryggja betur réttindi stjórnarand-
stöðunnar og Evrópuráðið sam-
þykkt tilmæli til aðildarríkjanna í þá
veru.
Gula spjaldið
Í þriðja lagi er bent á að beita
megi mildari úrræðum en vantrausti
eða ákæru til að koma á framfæri at-
hugasemdum eða gagnrýni þingsins
á vinnubrögð í stjórnsýslunni, með
öðrum orðum að hægt sé að grípa til
gula spjaldsins í stað þess að þing-
meirihlutinn geti aðeins veifað því
rauða. Ef stjórnarþingmenn telja
vinnubrögð sem ráðherra ber
ábyrgð á ámælisverð er líklegra að
þeir geti stutt slíka tillögu fremur en
að lýsa yfir vantrausti á ráðherrann.
Eins og bent er á í skýrslunni er þó
ekki þörf á því að gera breytingar á
reglum til að fylgja þessari ábend-
ingu eftir, einstakir þingmenn og
þingnefndir geta lagt fram þings-
ályktunartillögur þar sem viðhorf
þingsins til málefna stjórnsýslunnar
koma fram. Pólitískar hefðir og nú-
gildandi regluumhverfi ýta þó ekki
undir það.
Eftirlitshlutverk Alþingis
verður að styrkja
Hér á landi er of algengt að álita-
mál um vinnubrögð ráðherra og
annarra stjórnvaldshafa, t.d. um
embættaveitingar, endi með póli-
tískum ásökunum í þingsal án sann-
gjarnrar athugunar og yfirvegaðrar
umræðu. Stjórnarmeirihlutinn
stendur þá jafnan með ríkisstjórn-
inni og efnisleg niðurstaða fæst ekki
í málið. Með því að leggja við hlustir
og huga nánar að þeim atriðum sem
hér hafa verið gerð að umtalsefni má
ef til vill færa umræðuna upp úr far-
vegi flokkspólitískra átakastjórn-
mála af þessu tagi.
Til að mæta sívaxandi kröfu um
lýðræðisleg og málefnaleg vinnu-
brögð í íslenskum stjórnmálum er
mikilvægt að áfram verði unnið með
þær ábendingar og tillögur sem
koma fram í skýrslu vinnuhópsins.
Hefur forsætisnefnd þegar sam-
þykkt að bregðast við ábendingum
vinnuhópsins með jákvæðum hætti
og er vinna þegar hafin við und-
irbúning að breytingum á löggjöf
sem miða að því að styrkja eftirlits-
hlutverk Alþingis.
Hér er mikilvægt mál á ferðinni
sem hefur sérstaka skírskotun til
okkar nú. Bæta þarf lagarammann
um eftirlit Alþingis með störfum
ráðherra og stjórnsýslunnar og
styrkja þannig lýðræðislegan grund-
völl stjórnskipunarinnar.
Eftirlitshlutverk Alþingis
Eftir Ástu R.
Jóhannesdóttur » Bæta þarf lagaram-
mann um eftirlit Al-
þingis með störfum ráð-
herra og
stjórnsýslunnar og
styrkja þannig lýðræð-
islegan grundvöll
stjórnskipunarinnar.
Ásta R. Jóhannesdóttir
Höfundur er forseti Alþingis.
ÍSLAND er stórt
og hættulegt land –
eitt og einangrað
langt úti í ballarhafi.
Atvinnuvegir eru
frekar einhæfir og
verulegur hluti af
þeim virðisauka sem
hér á sér stað kemur
beint eða óbeint frá
þremur atvinnugrein-
um; sjávarútvegi,
stóriðju og ferðaþjón-
ustu. Fiskimiðin okkar eru fallvölt
og ekki er á vísan að róa um
hvernig þau koma til með að
þróast í framtíðinni hvort sem er
af náttúrulegum völdum eða vegna
hugsanlegra olíu- eða kjarn-
orkuslysa á hafi úti. Á
landinu eru líka eld-
fjöll og jarðskjálfta-
svæði sem geta tekið
upp á því að láta til sín
taka með ófyrirsjáan-
legum afleiðingum.
Hvað þetta varðar eru
aðstæður hér aðrar en
hjá mörgum af þeim
þjóðum sem við berum
okkur saman við. Hjá
þeim eru efnahags-
aðstæður með öðrum
hætti, landamæri
liggja saman og efna-
hagskerfið mun samofnara nær-
liggjandi efnahagskerfum en í okk-
ar tilfelli. Þá eru okkar
landfræðilegu aðstæður mjög sér-
stakar eins og nefnt er hér að ofan.
Þegar svona er í pottinn búið er
eðlilegt að önnur viðmið eigi við
þegar kemur að því að dreifa
áhættu fjárfestinga og á þetta sér-
staklega við um fjármuni sem lagð-
ir hafa verið til hliðar svo fólk geti
átt áhyggjulaust ævikvöld. Þá fjár-
muni á að ávaxta að megninu til
óháð því hvað getur gerst í inn-
lendu efnahagslífi. Þetta er al-
menna reglan sem á að gilda um
fjármuni lífeyrissjóðanna. Undir
venjulegum kringumstæðum á
nefnilega að geyma megnið af þeim
erlendis – jafnvel þó ávöxtun þeirra
verði eitthvað minni en væru þeir
Peningar lífeyrissjóðanna
Eftir Kjartan
Brodda Bragason
Kjartan Broddi
Bragason
»Hér er þörf á þess-
um fjármunum til að
byggja upp laskað efna-
hagskerfi.
– meira fyrir áskrifendur
Fáðu þér áskrift á
mbl.is/askrift
JÓLABLAÐIÐ
Morgunblaðið gefur út stór-
glæsilegt jólablað föstudaginn
27. nóvember 2009
Í jólablaðinu í ár komum við víða við, heimsækjum
fjölda fólks og verðum með fullt af spennandi efni fyrir
alla aldurshópa.
Jólablaðið er flottasta sérblaðið sem Mogginn gefur
út og er eitt af vinsælustu blöðum lesenda.
Pöntunartími auglýsinga er fyrir klukkan 12
mánudaginn 23. nóvember.
Nánari upplýsingar veitir Katrín Theódórsdóttir
í síma 569 1105, kata@mbl.is
Meðal efnis verður :
Uppáhalds jólauppskriftirnar.
Uppskriftir að ýmsu góðgæti til að borða á aðventu og
jólum.
Villibráð.
Hefðbundnir jólaréttir og jólamatur.
Smákökur.
Eftirréttir.
Jólakonfekt.
Grænmetisréttir og einnig réttir fyrir þá sem hafa
hollustuna í huga þegar jólin ganga í garð.
Jólasiðir og jólamatur í útlöndum
Jólabjór og vínin.
Gjafapakkningar.
Tónlistarviðburðir, söfn, kirkjur á aðventu og í kringum
jólahátíðina.
Kertaskreytingar, þar á meðal jólakerti.
Heimagerð jólakort.
Jólaföndur.
Jólabækur og jólatónlist.
Jólaundirbúningur með börnunum.
Margar skemmtilegar greinar sem tengjast þessari
hátíð ljóss og friðar.
Ásamt fullt af öðru spennandi efni.