SunnudagsMogginn - 06.06.2010, Side 48

48 6. júní 2010
Á
síðustu öld mótuðu fræði-
mennirnir Milman Parry og
Albert Lord skilning okkar á
því hvernig fastmótuð orða-
sambönd (formúlur) og efniseiningar
(þemu) gera sagnasöngvurum kleift að
flytja og yrkja munnleg kvæði við-
stöðulaust – án þess að hafa lært þau ut-
anað í bóklegum skilningi.
Kvæðahefðin sem þeir rannsökuðu var
lifandi á Balkanskaga og með henni vörp-
uðu þeir ljósi á Hómerskviður og önnur
fornkvæði sem sprottin eru af vörum
kvæðamanna, fremur en ort af skrifandi
skáldum. Um skeið urðu rannsóknir á
formúlum áberandi en mörgum þótti sem
hugmyndin um fastmótaðar formúlur og
þemu drægi úr listrænu gildi kvæðanna og
sköpunargáfu skáldanna. Á móti var bent
á að sumir næðu valdi á hefðinni og not-
uðu formúlur og þemu til að koma sínum
erindum að með skapandi hætti, á meðan
aðrir væru eingöngu bundnir af hefðinni
og hefðu litlu við hana að bæta. „Veldur
hver á heldur“, ætti við þarna líkt og víð-
ar.
Vegferð skáldskaparins frá munnlegri
formúluhefð til höfundarverka var sam-
ferða þróun og útbreiðslu ritunar. Um leið
og menn áttuðu sig á því að þeir gætu
samið orðlistaverk í varanlegt form rit-
málsins með tiltölulega ódýrum hætti var
hægt að sprengja upp stíl, form og efnis-
tök – þannig að hinn nafngreindi höf-
undur í nútímalegum skilningi varð til. Og
er þá oft horft til Ítalans Dante Alighieri
sem hins áhrifamikla frumkvöðuls.
Það hefur einnig komið í ljós að fleiri en
munnlegir kvæðamenn grípa til formúlna
og fastmótaðra byggingareininga þegar
þeir flytja mál sitt viðstöðu- og blaðalaust.
Sjónvarpspredikarar eru þekkt dæmi,
einnig uppistandarar og rapparar. Að ekki
sé talað um stjórnmálamenn sem hafa
margir fremur fábreyttan formúluforða
um sín helstu þemu en þurfa engu að síður
að tala linnulítið. Velgengni þeirra ræðst
af því hve vel þeir virkja formúlurnar og
koma sjálfum sér á framfæri um leið. Les-
endur geta sjálfir búið sér til lista um þá
stjórnmálamenn sem ráða bæði við hefð-
ina og lyfta sér upp fyrir hana þannig að
fólk heyri þá hugsa um leið og þeir tala.
Hver hefð kemur sér upp sínu form-
úlusafni þannig að hlustendur vita óðara
hvers kyns er; til dæmis hvort verið er að
grínast eða taka á efnahags- og atvinnu-
málum sem þurfa að hafa algjöran forgang
í þeim aðgerðapakka sem kemur inn á
borð stjórnvalda í kjölfar viðræðna aðila
vinnumarkaðarins … Ýmsar bókmennta-
greinar hafa einkennandi formúlur, sbr.
upphafsorðin „einu sinni var“ sem
kveikja á ævintýrastillingu heilans. Stí-
leinkenni þjóðsögunnar, sem við erum
vön að tengja við gamla bændasamfélagið,
urðu efniviður Gunnars Harðarsonar,
Magnúsar Gestssonar og Sigfúsar Bjart-
marssonar í Tröllasögum sem komu út ár-
ið 1991. Þar taka þeir hefðbundin þemu og
formúlur þjóðsagna en nota nútímann
sem sögusvið. Þannig verður til fyndin
togstreita stíls og efnis, sem kemur les-
endum á óvart og dregur fram nýja merk-
ingu í stirðnuðum frásögnum um Ásu,
Signýju og Helgu og tröllið ógurlega. Hér
eru þær systur í Breiðholtinu sem sækja
skemmtanir í Fellahelli og lenda í klónum
á leðurklæddum mótorhjóladelum. Gaml-
ar sögur öðlast nýtt líf þegar klisjurnar
fjalla um þekktan veruleika.
Með því að ná valdi á orðfæri hefð-
arinnar nær fólk valdi á umræðunni og
mótar hugmyndir annarra. Margir af-
hjúpa nú hvernig góðærið einkenndist af
merkingarbrenglun orða um grunngildi.
Græðgin varð góð í staðinn fyrir að skipa
sinn sess meðal dauðasyndanna, og frels-
ið, sem fólk er tilbúið að fórna lífinu fyrir,
var smættað niður í farsímatilboð. Það var
ekki síst með ráni á merkingu þessara
orða sem tókst að afvegaleiða opinbera
umræðu landsmanna svo herfilega að í
fréttum urðu endurfjármögnun og hluta-
bréfavísitala alltaf helst. Nú er gríman
fallin af þessu formúlusafni. Formúlur
stjórnmálamanna eru orðnar aðhláturs-
efni en eftir er að finna hinum hefð-
bundnu viðfangsefnum stjórnmála nýjan
formúlubúning sem fólk tekur alvarlega.
Valdasprotinn mun að lokum fara til
þeirra sem koma orðum yfir hinn nýja
veruleika.
Barist um valdið
á tungumálinu
’
Margir afhjúpa nú
hvernig góðærið ein-
kenndist af merking-
arbrenglun orða um
grunngildi.
Græðgi er góð sagði Gordon Gecko í kvikmyndinni Wall Street .
Tungutak
Eftir Gísla Sigurðsson
gislisi@hi.is
E
kki er langt síðan eldgosið í
Eyjafjallajökli var í beinni út-
sendingu um allan heim. Nú er
ætlunin að íslenskur jökull verði
að nýju í aðalhlutverki á heimssviðinu –
án þess þó að það muni hafa áhrif á alþjóð-
legar samgöngur. Þýski listamaðurinn
Gert Hof hefur sett upp miklar ljósa- og
flugeldasýningar um allan heim og nú
ætlar hann að lýsa upp íslenskan jökul
fyrir umheiminn. Hof hefur þegar skoðað
vænlega staði til að sviðsetja þennan við-
burð og sýningin mun eiga sér stað í októ-
ber.
„Um miðjan tíunda áratuginn – ég
kem úr leikhúsinu – fékk ég þá hugmynd
að á þessu stóra sviði – himninum – mætti
skapa eitthvað nýtt, koma með nýtt
form,“ segir Hof. „Í fjögur ár vann ég einn
að þessu og var þá svo heppinn að mér var
boðið til að setja upp verk á Akrópólis í
Grikklandi fyrstur manna í tilefni af ár-
þúsundamótunum og við sigursúluna í
Berlín. Það brjálæðislega við þetta var að
þetta átti að gerast nánast samstundis, að-
eins ein klukkustund var á milli. Vandinn
var hins vegar að á þessum tíma voru ekki
til ljóskastarar til að gera svona verk. Ég
varð að láta smíða þá. Ég var svo heppinn
að hvort tveggja tókst og tekið var eftir því
um allan heim.“
Við þessi tvö verkefni bættust ljósa-
sýningar í Kína og Ungverjalandi.
Himinninn er sviðið
„Meginmarkmið uppsetninga minna er í
stuttu máli annars vegar – þar sem ég kem
úr leikhúsinu – að segja sögu á himninum
í þremur eða fjórum þáttum eins og í óp-
eru með því að nota flugelda og ljós, hins
vegar þar sem arkitektúr er mér mjög
hugstæður, sérstaklega Bauhaus-manna á
borð við Le Corbusier og Mendelsohn,
vildi ég nota himininn undir arkitektúr.
Ferðir mínar eru eins konar leiðangrar þar
sem maður kemst ívið nær himninum og
ég vil að upplifunin nái til eins margra og
hægt er. Þegar ég setti ljósaverkið upp í
Ungverjalandi fylgdust 1,4 milljónir
manna með í beinni, en það hafa líka verið
uppákomur, sem hafa verið minni í snið-
um.“
Hof kveðst ekki vera maður málamiðl-
ana, markmiðið sé alltaf að koma til skila
þeirri mynd, sem hann hafi í höfðinu, án
þess að slá af. „Það er mitt skilyrði vegna
þess að verk mín virka aðeins þegar eitt-
hvað sérstakt er á ferðinni,“ segir hann.
„Ég hef verið það heppinn að geta ráðið
ferðinni, hvort sem um var að ræða við-
burði í Kína, Bandaríkjunum, eða fyrir
súltaninn í Óman mitt í Indlandshafi. Ís-
land er sérstakt fyrir mér. Fyrir því eru
margar ástæður. Ein er minn stóri draum-
ur um að – ég veit ekki hvort hann mun
nokkurn tímann rætast, en með þessum
viðburði mun ég nálgast hann – vinna
verk á Norðurpólnum. Loftslagsbreyting-
arnar skipta hins vegar mestu, hin yf-
irvofandi vá, og það verður að vara fólk
við. Það gera margir nú þegar, en með
myndum er auðveldara að leiða fólki stöð-
una fyrir sjónir. Og þess vegna er Ísland
alveg sérstakt í mínum huga. Í þessu verki
yrðu meginskilaboðin að eitthvað verði að
gera vegna loftslagsbreytinganna og hinir
heillandi jöklar, sem brátt kunna að
hverfa, bera þeim vitni. Við höfum
skamman tíma á þessari jarðkúlu og verð-
um að gera eitthvað,“ segir Hof.
Samstarfið hófst með fyrirspurn frá
Bergljótu Arnalds, sem mun sjá um tón-
list, og Páli Ásgeiri Davíðssyni um það
hvort hann hefði áhuga á að taka þátt í
svona verkefni þar sem náttúran yrði not-
uð til þess að koma skilaboðum á framfæri
um loftslagsbreytingar. Bergljót og Páll
Ásgeir fengu nýsköpunarfyrirtækið Nort-
hern Lights Energy til liðs við sig til að
skipuleggja verkefnið og ferð Hofs til Ís-
lands.
„Ýmsir hlutir verða að ganga upp eigi ég
að taka að mér verkefni, landið þarf að
hrífa mig, skilaboðin þurfa að ganga upp
og ég þarf að kunna við fólkið í landinu.
Hér passar allt vegna þess að samstarfsfólk
mitt er mjög skapandi og kröftugt, ég
elska íslenskt landslag og það er eins og
skapað fyrir mig. Ég gæti flutt hingað og
verið hamingjusamur. Ég flutti frá Berlín
og bý núna í miðjum skógi. Ég elska þenn-
an einmanaleika og því er eins og draumur
fyrir mig að vera hér.“
Hof stefnir að því að lýsa jökulinn upp í
október. „Tímasetningin var ákveðin út
Svarinn
óvinur meðal-
mennskunnar
Á táningsaldri var Gert Hof settur í fangelsi fyrir
að hlusta á Rolling Stones og Bítlana. Nú ætlar
hann að lýsa upp íslenskan jökul í beinni útsend-
ingu um allan heim til að vekja fólk til umhugs-
unar og aðgerða vegna loftslagsbreytinga.
Eftir Karl Blöndal kbl@mbl.is
’
Í mínum huga er hægt
að vera hæst uppi eða
lengst niðri, í miðj-
unni kafnar maður
Lesbók